|
Birinshiden, jerdiń sheklengenligi jáne onıń sipat quramı tómenligi menen baylanıslı qáwip to'qtwsiz artıp barıp atır. Oraylıq Aziya sharayatında jerAlla talaniń bahasız sawǵası bolıp tabıladı. Ol shın mániste adamlardı baǵadı, kiyintiredi. Tikkeley dıyxanshılıq menen baylanısqan shańaraqlardaǵana emes, bálki málim bir tárizde awıl xojalıǵı menen baylanıslı barlıq tarmaqlar jáne onıń inamlarinan paydalanip atırǵan párawan turmıs keshiriwi ushın materiallıq negiz jaratadı. Áyne waqıtta jerulkan baylıq bolıpǵana qalmay, mámlekettiń keleshegin belgilep beretuǵın faktorda bolıp tabıladı. Bul awhal Ózbekstanda ásirese ayqın kórinetuǵın bolmaqta,sebebi jerdiń ekonomikalıq hám demografik wazıypası jıldan-jılǵa kúsheyip barıp atır.
Respublikanıń 447, 4 mıń km2 den artıq bolǵan ulıwma maydanınıń tek 10%ti egislik maydanlardi payda etedi. Áyne usi waqitta Ózbekstanniń iyelep turǵan maydanınıń bir qansha bólegin qaraqum, qızılqum, Ústúrt sıyaqlı shól hám yarım shól jerler quraydı. Ásirese, awıl xojalıq maqsetlerinde paydalanip atirǵan jermaydanlarina tuwrı keletuǵın demografik júk házirdiń ózin-aq salmaqlı. Oraylıq Aziya mámleketleri arasında Ózbekstanda xalıqtıń tiǵizliǵi ásirese joqarı bolıp, 1 km2 ge 51, 4 adamnan tuwrı keledi, bunnan kórinedi bul sanlar Kazaxstanda - 6, 1, Kirgizstanda - 9, 4 ni payda etedi. Respublikamızda hár bir adamǵa 0, 17 gektar egin maydanı tuwrı kelse, Kazaxstanda - 1, 54, Kirgizstanda - 0, 26, Ukrainada - 0, 59, Rossiyada - 0, 67 gektar egin maydanı tuwrı keledi.
Jerlerdiń tábiy shólga aylanıwı joqarı dárejede ekenligi jetpegendey, adamlardıń múnásebeti sebepli shólge aylanıp barıw processi kúnnen kúnge kúsheyiwin dawam etip atırǵanlıǵı bul mashqalanı jáne de kúsheytpekte. Áyne waqitta tábiy ortalıqtıń jamanlasiwi menen birge, topraq unırawı, shorlanıwı, jer astındaǵı hám jerústi suwdińbiyikliginiń tómenlewi hám basqa hádiyseler júz berip atır.
Jerlerdiń awir dárejede kebirlengenligi Ózbekstan ushın úlken ekologiyalıq mashqala bolıp tabıladı. Jerlerdiǵalabalıq turde ózlestiriw, hátteki kebirlengen hám melioratsiyaǵa jaramsız iri-iri, pútin maydanlardiń ashiliwi áne soǵan alıp keldi. Sońǵı 50 jil dawamında suwǵarılatuǵın jer maydani 2, 46 mln.gektardan 4, 28 mln gektarǵa jetken. Tek 1975-1985-jıllar dawamında 1 mln.gektarǵa jaqın jer maydanlari ózlestirilgen. 1990 jılǵa kelip suwǵarılatuǵın jer maydani 1985 jıllarǵa qaraǵanda 1, 5 ese kóbeygen. Egin maydanları quramında sońǵı waqıtlarǵa (1990 jılǵa ) shekem paxta derlik 75% maydandı iyelegen edi. Dúnyanıń qandayda-bir de mámleketinde paxta monopoliyası derlik bulwaqitqa shekem joqarı dárejege kóterilmegen edi. Bul awhal jerdiń kúshsizleniwine, topraq ónimliligi tómenlewine, onıń suw-fizikaliq ózgeshelikleri jamanlasiwina, topraqtıń buziliwina hám nurlanıw processleri artıwına alıp keledi.
Ózbekstanda organikalıq bolmaǵan mineral tóginler, gerbetsidlar hám pestitsidlar qollanılıwı eń joqarı normalardan da onlap ese artıq edi. Olar topraqtı, dárya, kól, jer astındaǵı hámishimlik suwdi pataslantirdi. Bunnan tısqarı, jańa jerlerden paydalanıwda zárúrtexnologiyalarǵa ámel etilmedi. Balshıq jerde paxta qadaǵalawsız suwǵarildi. Topraqtıń izǵarliǵi kóbeyip ketti. Bul bolsa onıń qayta shorlanıwına alıp keldi.Topraqtıń hár túrlı sanaat shıǵındıları hám maishiy shıǵındılar menen kúshli pataslanıwı real qáwip tuwdırıp atır. Túrli ximiyalıq qurallar, zıyanlı zatlar hám mineral tóginler, sanaat hám qurılıs materialların saqlaw, tasıw hám olardan paydalanıw qaǵıydalarınıń qopal túrde buziliwi jerdiń pataslanıwına alıp kelip atır. Odan nátiyjeli paydalanıw múmkinshilikleri sheklenip atır. Paydalı qazilmalarei jedel qazip alıw, kóbinese olardi qayta islewdiń texnologiyalıq sxemaları maqul emesligi kóp muǵdarda awdarmalar, kúl, shlak hám basqa zatlar toplanıp qalıwına alıp kelip atır. Bular dıyxanshılıq ushın jaramlı bolǵan jerlerdiiyelep ǵana qalmay, bálki topraqtı, jer astındaǵı hám jerusti suwini, atmosfera hawasın pataslantırıw dáreklerine de aylanıp atır. Respublika zıyanlı shıǵındılardan paydalanıw sanaatı bolsa házirshe jaratılǵan emes.
Do'stlaringiz bilan baham: |
