«Улы7ма техникалы3 п1нлер» кафедрасы о3ыты7шыларыны4 2011-2012- о3ы7 жылыны4 ы-ярым жыллы2ында 5тету2ын саба3лар кестеси

Ekonomikalıq hám social qáwipizlik.

Milliy ekonomikalıq qáwipsizlik, yurist V. Pankovdiń aytiwinha, «... ekonomikaniń sonday jaǵdayı, bul onıń sociallıq-ekonomikalıq processlerdiń bir túrde dawam etiwine kesentetetuǵın, xalıqtıń erisilgen turmıs dárejesin izden shıǵarıp, jámiyette kúshli sociallıq qiyinshiliqti júzege keltiretuǵın, sonıń menen birge, mámlekettiń bar ekenligine qáwip tuwdıratuǵın sırtqı hám ishki faktorlar tásirine sabırlı «immunitet»i menen xarakterlenedi.

«Ekonomikalıq qáwipsizlik» túsinigi, álbette, «shidamliliq»ti talap etedi. Atap ótiw kerek, ekonomikalıq qáwipsizliktiń kópshilik belgileri «shidamli» túsinigine uyqas, ekonomikaniń huqıqıy sabırlılıǵı onıń strukturalıq elementleri, sistema ishindegi vertikal,gorizontal hám basqa baylanıslardıń bekkem hám isenimliligin, «ishki» hám «sirtqi» basımǵa shıdamlılıǵın sáwlelendiredi.

Ózbekstannıń milliy máplerin shaxs, jámiyet hám mámlekettiń ekonomikalıq, siyasiy, sociallıq, xaliqara, informatsion, áskeriy, shegaralıq, ekologiyalıq hám basqa tarawlardaǵı mápleriniń muwapıqlıǵı retinde qaraw múmkin.

Ayirim yuristlerdiń pikrine qaraǵanda, mámleket mápi degen ilimiy túsinik huqıqtanıw ushın tiykarǵı kategoriya esaplanadi. Mámleket hám mámleket hákimiyatı fenomeni menen ol yamasa bul tárizde baylanısqan barlıq sociallıq hádiyseler, atap aytqanda, mámleket mápleriniń huqıqıy tiykarlanǵanı hám olardı huqıqıy tártipti támiyinlew salasında qóllawdıń shólkemlestirilgen-huqıqıy forma hám usılları kórinisi usı kategoriyani tuwrı túsiniwge baylanıslı ; jámiyet negiziniń, mámleket hám húkimet qurılısı, puqaralar qarji -huqıqları kepilliginińhuqıqıy tiykarları ǵalabalıq huqıqtıń túpkilikli máseleleri esaplanadı.

Mámlekettiń ekonomikalıq qáwipsizligin támiyinlew sistemasına jantasıwdıń taǵı birbaǵdarı bar, bul onıń suverenitet -ǵárezsizligi bolıp tabıladı. Sap halda bunday jónelis hesh qayda sáwlelenbeydi, biraq mámleket hám huqıq teoriyasınıń ulıwma qaǵıydaların analiz etip, oni bólek huqıqıy jónelis retinde ajıratıp kórsetiw kerek. Bunnan tısqarı, ekonomikalıq qáwipsizlik milliy tejewdiń ǵárezsizligin, onıń turaqlılıǵın hám sabırlılıǵın, izbe-iz jańalanıp barıwı hám rawajlanıwin támiyinleytuǵın shárt-sharayat hám faktorlar kompleksi retinde mámleketke óziniń ǵárezsizligin támiyinlew hám sırtqıqáwiplerden qorǵaw imkaniyatın beredi.

Biraq yuridikalıq ádebiyatlarda joqarıda belgilengen jónelislerge tiykarlanǵan sintetik tariypler kóbirek ushraydı. Ekonomikalıq qáwipsizlikti támiyinlew mashqalasın analiz etken S.Glazev ekonomikalıq qáwipsizlikke «mamleketniń turaqlı sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwın ózbetinshe támiyinlew noqatı názerinen jámiyettiiń ekonomikalıq hám islep shıǵarıw kúshleri jaǵdayı, mámlekettiń milliyqáwipsizligi talap dárejesinde qollap-quwatlanıwı, sonıń menen birge, global báseki sharayatında milliyekonomika básekige shıdamlılıǵınıń zárúr dárejedeligi» dep tariyip beredi.

«Ekonomikalıq qáwipsizlik» túsinigi haqqında joqarıda belgilengen hár túrli kóz qaraslar boyınsha tartısqa kirispegen halda sonı atap ótiw kerek, olardıń derlik barlıǵı ekonomikalıq qáwipsizlikke mámleket apparatı, qurallı kúshler, fizikalıq hám yuridikalıq shaxslarxojaliq júrgiziwshi sub́ektler arqalı mámlekettiń ekonomikalıq qáwipsizligin támiyinlewmánisinde ǵana qaraydı. Negizinde, hákimiyattıń ǵárezsizligi iyesi hám birden-bir deregiretinde áyne xaliq sociallıq múnasebetler tiykari bolǵan mámlekettiń turaqlılıǵın hám bar ekenligin támiyinleydi. Sol sebepli, tiykarǵı normativ-huqıqıy hújjetlerde ekonomikalıq qáwipsizlik degendeekonomikaniń shaxstiń kámalı hám múnásip turmıs dárejesin, jámiyet hám mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq hám áskeriy-siyasiy turaqlılıǵın támiyinleytuǵın, ishki hám sırtqı qáwiplerge qarsı tura alatuǵın múmkinshilikleri hám tayınlıǵı názerde tutıladı. Bunday talqinda «ekonomikalıqqáwipsizlik» túsinigi ekonomikalıqtan kóre kóbirek siyasiy mazmunǵa iye boladi.

Usı waqıtta ekonomikalıq qáwipsizlikti támiyinlew baǵdarları boyınsha kontseptual qaǵıydalardı sáwlelendirgen tiykarǵı hújjet ámeldegi: bul ÓzbekstanRespublikası milliy qáwipsizligi kontseptsiyası. Biraq qorǵaniw jaǵdayınıń basqa túrlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, ekonomikalıq qáwipsizlik milliy qáwipsizliktiń zárúrli túri retinde túpkilikli teoriyalıq formada ańlatilmaǵan hám rásmiy qabıl etilgen, zamanagóy shárt-sharayatqa uyqas tariypke, ámelde qollanılatuǵın, ilimiy tiykarlanǵan mazmunǵa iye emes.

Ózbekstan ekonomikalıq qáwipsizlikti támiyinlewdiń konstituciyalıq -huqıqıy máselelerin izertler ekenbiz, házirgi sharayatta ekonomikalıq qáwipsizlikke salıstırǵanda sezilerli qáwiplerxojaliq jurgiziwshi sub́ektlerdiń iskerligine birden-bir huqıqıy jantasıwdıń,múlkshilik dawlar boyınsha sud ámeliyatında birdeyliktiń joq ekenligine isenim bólemiz.

Joqarida belgilengen ekonomikalıq qáwipsizliktiń birden-bir sisteması qáliplesiwi hám rawajlanıwına kesent berip atırǵan máselelerge toqtalip, sonı atap ótiw kerek, ekonomikalıq qáwipsizlik quramalı ózgeriwshen sistema bolıp, ol jaǵdayda pútkil Ózbekstan rawajlanıwın belgileytuǵın túp tiykar kórsetkishler ámeldegi boladı. Solay etip, ekonomikalıq qáwipsizlikti támiyinlewdiń ámeldegi modeli huqıqıy institutlardı, atap aytqanda, konstituciyalıq -huqıqıy instituttı da ishki hám sırtqı qáwiplerge jáne de qatań qarsı turıw maqsetinde jetilistiriwdi, pútkil huqıqtı qorǵaw sistemasın múmkin bolǵaninsha qayta qurıwdı talap etedi.

Mámleket qáwipsizligini teoriyalıq hám ámeliy planda sociallıq múnásebetler jaǵdayı retinde ulıwma túsiniw pútkil mámleket múnásebetleri sistemasınan siyasiy, ekonomikalıq, áskeriy, ilimiy- texnikaliq, sociallıq, ekologiyalıq hám basqa qáwipsizliklerdi ajıratıp qarawdı talap etedi. Sonday-aq ,olar milliy qáwipsizlik yamasa mámleket qáwipsizligi túsinigin qáliplestiretuǵın túrler retinde keledi. Mámleket birden-bir sociallıq organizm retinde yahlit sistemanıń bólimlerinen (siyasiy,ekonomikalıq, sociallıq, ruwxıy hám taǵı basqa ) quram tapqan bolıp, hár birewiniń ishinde materiallıq hám ruwxıy qádiriyatlar keriligi payda boladı hám rawajlanadı. Olar tekǵana múnásebetler tarawınıń ózi bálki pútkil mámleket qáwipsizligi ushın abay dáreklerinqáliplestiredi. Bul processlerdi gúzetip barıw, nátiyjeli basqarıw múmkinshiligine ıyelew ushın qáwipsizlik tarawındaǵı barlıq múnásebetlerdi óziniń xarakteristikası, rawajlanıw nizamlıliǵina iye bolǵan, sistemalı, ámeliy analizge túsetuǵın tárizde gruppalarǵa xarakteristikalaw zárúr boladı.

Sol sebepli, qáwipsizliktińtiykari teń salmaqlılıqtı, teńlikti saqlaw, olar mámlekettiń búgingi jaǵdayına, barlıq sociallıq qatlamlar máplerine uyqas bolıwı kerek.

Ózbekstanda qáliplesip atırǵan ekonomikalıq qáwipsizlikti támiyinlew sisteması túrli baǵdardaǵı sociallıq strukturalar ( aborot-analizli, ilimiy, sociallıq, sociallıq-siyasiy hám taǵı basqa ) menen jaqın sherikliktegi mámleket shólkemleriniń birden-bir kompleksi retinde iskerlik júrgizedi. Bul sistema tómendegi wazıypalardı atqaradı :

— birinshiden, Ózbekstan ekonomikalıq qáwipsizliginiń ulıwma milliy máplerineqáwip saliw waqtında, tezlik penen ámelge asirıw, prognoz qılıw hám olar haqqında mámleketadministraciyaın hám detiyisli organlardıxabardar etiw. Bunday qáwip saliw taypasına krizisli hám basqa teńsiz tendentsiyalar, siyasiy, sociallıq, texnogen, energetikalıq hám ekologiyalıq xarakterdegi processler, sonıń menen birge, jámiyet ushın qáwip tuwdıratuǵın ishki hám sırtqı shegaranı buzıp kiriwler kiredi;

— ekinshiden, zárúr nızamshılıq, basqarıw, ekonomikalıq, informatsion sharalardı qollap, mámleket ekonomikalıq qáwipsizligiga qáwip salatuǵın jasırın hám real qáwip-qaterlerdiń aldın alıw, tarqalıwın sheklew yamasa zıyansizlandiriw;

— úshinshiden, mámleket qáwipsizligine qáwip-qáter hám olardıń dáreklerine qarsı tikkeley operativ-qıdırıw, jınayatlı -protsessual, qutqariw, texnik-shólkemlestirilgen sharalardı kóriw arqalı gúresiw.

Sonday eken, mámleket rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında ekonomikalıq qáwipsizliktiń arnawlı bir túri qáwipsizliktiń ulıwma sistemasında jetekshi bolıwı kerek. Biraq sonı da esten shıǵarmaw kerek, bul jetekshilik basqa túrdegi qáwip-qáterdiń payda bolıwına alıp keledi.

Soniń ushın ekonomikalıq qáwipsizlikti onıń konkret kórinisinde hám konkret sociallıq múnásebetler ushın saylanǵan jetekshi jóneliste támiyinlew rejesin islep shıǵıw hámqóllawda áyne túrli faktorlar teń salmaqlılıqı tiykar bolıwı kerek. Solay etip, házirgi sharayatta ekonomika tarawındaǵı turaqlılıq jámiyettiiń siyasiy jáne social turmısına, mámleket institutları iskerligine unamlı tásir kórsetedi.

Joqaridaǵi oy-órislerden kelip shıǵıp, mámleket ekonomikalıq qáwipsizligi strategiyalıq, teoriyalıq kategoriya bolıp tabıladı dewimiz múmkin. Sonday eken, ekonomikalıq qáwipsizlikti támiyinlewdiń mazmunın, ulıwma meanizmin, ústinligi hám tiykarǵı baǵdarların belgilep beretuǵın nızam qabıl etilse, maqsetke muwapıq bolar edi.