|
Informaciya qáwipsizligi túsinigi, onıń shólkemlestiriw xarakteristikası. Informaciya qáwipsizligi - degende tábiy yamasa jasalma xarakter degi tosınnan yamasa bilip turip payda bolatuǵin tásirinlerden informaciya jáne onı qollap -quwatlap turıwshı infrastukturaniń qorǵaliwi túsiniledi. Bunday tásirler informaciya tarawindaǵı múnásebetlerge, atap aytqanda, informaciya iyelerine, informaciyadan paydalanıwshılarǵa hám informaciyanı qorǵawdı qollap quwatlaytuǵın infrastrukturaǵa júdá úlken ziyan jetkiziwi múmkin.
Ózbekstan Respublikasınıń 2002-jıl 12-dekabr degi №439 -II-sanlı «Informaciya erkinligi principleri hám kepillikleri tuwrısında»gi nızamında informaciya qáwipsizligi informaciya boyınsha qáwipsizlik dep belgilengen hám ol informaciya tarawında shaxs, jámiyet hám mámleket mápleriniń qorǵaliw jaǵdayın ańlatadı.
Informaciya tarawında shaxs mápleri puqaralardıń informaciyadan paydalanıwǵa tiyisli konstituciyalıq huqıqların ámelge asıwında, nızamda qadaǵan etilmegen iskerlik menen shuǵıllanıwında hám de fizikalıq, ruwxıy hám intellektuallıq rawajlanıwda informaciyalardan paydalanıwlarında, jeke qáwipsizlikti támiyinleytuǵın informaciya qorǵawında kórinetuǵın boladı.
Informaciya tarawında jámiyet mápleri bul tarawda shaxs máplerin támiyinlewde, demokratiyanı bekkemlewde, sociallıq huqıqıy mámleketti qurıwda, sociallıq birlikti qollap-quwatlawda óz mánisin tabadı.
Informaciya tarawında mámleket mápleri milliy informaciya infrastrukturasiniń rawajlanıwına sharayatlar jaratıwda, informaciya alıw tarawında shaxs hám puqaralardıń konstituciyalıq huqıq hám erkinliklerin ámelge asıwında, Ózbekstannıń aymaqlıq birligin, suverenitetti hám konstituciyalıq basqarıw princpısınıń bekkemligin, siyasiy, ekonomikalıq jáne social turaqlılıǵındı támiyinlew maqsetinde informaciyadan paydalanıwda, nızamlılıq hám huqıq tártibin qatań ámelge asıwında, óz-ara teńlik hám óz-ara mápdarlıqtaǵı xalıq aralıq sheriklikti rawajlandırıwda ańlatiladı.
Informaciya qáwipsizligi - kóp qırlı iskerlik tarawı bolıp, oǵan tek sistemalı, kompleks jantasıw tabıs keltiriwi múmkin. Usı mashqalanı sheshiwde huqıqıy, basqarıw, proceduralı hám programmalıq -texnikalıq ilájlar qollanıladı.
Búgingi kúnde informaciya qáwipsizligin támiyinleytuǵın ush tiykarǵı princip ámeldegi:
- maǵlıwmatlar pútinligi - informaciyanıń joq boliwina alıp keliwshi buzǵınliqlardan, sonıń menen birge maǵlıwmatlardı avtorlıq huqıqı bolmaǵan halda payda etiw yamasa joq etiwdan qorǵaw ;
- informaciyanıń konfedensialligi. Informaciya jáne onıń tasıwshısınıń jaǵdayın belgileydi hám ol jaǵdayda informaciya menen ruxsatsız tanısıwdıń yamasa onı ruxsatsız hújjetlestiriwdiń ( nusqa kóshiriwdiń) aldın alıwi támiyinlengen boladı ;
- paydalanıw huqıqlarına ( avtorlıqqa ) iye barlıq paydalanıwshılar informaciyadan paydalana alıwdi.
Atap ótiw kerek, ayırım iskerlik tarawları (bank hám finans institutları, informaciya tarmaqları, mámleket basqarıw sistemaları, qorǵaw hám arnawlı tuzulmalar) olarda kóriletuǵın máselelerdiń zárúrligi hám xarakterine qarap, ulardiń informaciya sistemaları iskerligi isenimliligine salıstırǵanda joqarı talaplar hám qáwipsizlik boyınsha arnawlı sharalar kóriliwini talap etedi.
Informaciya qáwipsizliginiń milliy qáwipsizlik sistemasındaǵı ornı. XXI asirde shaxs, jámiyet hám mámleket rawajlanıwında informaciya resursları hám texnologiyalarınıń rolin artiwi nátiyjesinde Ózbekstanda puqaralıq jámiyetin informaciyalastırılǵan jámiyet retinde qurıw máselesin sheshiw menen birge tómendegi faktorlar milliy qáwipsizlikti támiyinlew sistemasında informaciya qáwipsizliginiń jetekshi ornın iyelewin belgileydi:
- milliy mápler, olarǵa hújim hám olardı bul shegaranı buzıp kiriwlerden qorǵaw informaciya hám informaciya tarawı arqalı ańlatiladı, ámelge asıriladı.
- insan jáne onıń huqıqları, informaciya hám informaciya sistemaları hám de olarǵa iyelik qılıw - bul tek ǵana informaciya qáwipsizliginiń tiykarǵı ob́iektleri, bálki qáwipsizlik tarawındaǵı barlıq qáwipsizlik obiektleriniń tiykarǵı elementleride bolıp tabıladı;
- informaciya jantasıwınan tiykarǵı ilimiy-ámeliy usıl retinde paydalanıw arqalı milliy qáwipsizlik máselelerin sheshiw múmkin;
- milliy qáwipsizlik mashqalası ayqın ajralıp turıwshı informaciya xarakterine iye.
Informaciya qáwipsizligi sisteması mámlekettiń informaciya tarawindaǵı siyasatın mámlekette milliy qáwipsizlikti támiyinlew mámleket siyasatı menen bekkem baylanıstıradı. Bunda informaciya qáwipsizligi sisteması mámleket siyasatınıń tiykarǵı qurawshıların pútin bir pútkillikke biriktiradi. Bul bolsa informaciya qáwipsizliginiń roli jáne onıń mámleket milliy qáwipsizligi sistemasındaǵı poziciyasin belgileydi. Informaciya tarawındaǵı Ózbekstannıń milliy máplerin, olarǵa erisiwdiń strategiyalıq baǵdarların hám olardı ámelge asırıw sistemaların ózinde sawlelendiretuǵin maqsetler pútinligi mámleket informaciya siyasatın ańlatadı. Usınıń menen birge mámleket informaciya siyasatı mámlekettiń sırtqı hám ishki siyasatınıń tiykarǵı qurawshisi esaplanadı hám de jámiettiiń barlıq iskerlik tarawıların óz ishine aladı.
Informaciya qawipsizliginiń zamanagóy konsepsiyası informaciya qáwipsizligin támiyinleytuǵın maqsetler, wazıypalar, principler hám tiykarǵı jónelisler boyınsha rásmiy kózqaraslar kompleksin ańlatadı.
Tómende informaciya qáwipsizliginiń tiykarǵı qurawshıları hám tárepleri keltirilgen: informaciyanı qorǵaw ( jeke maǵlıwmatlardı, mámleket hám xızmet sırların hám basqa túrdegi tarqatılıwı shegaralanǵan maǵlıwmatlardı qorǵaw mánisinde); kompyuter qáwipsizligi yamasa maǵlıwmatlar qáwipsizligi - kompyuter tarmaqlarında maǵlıwmatlardıń saqlanıwın, paydalanıwǵa ruxsat etilgenligin hám konfedensialliǵin támiyinlewshi apparat hám programmalıq qurallar kompleksi, informaciyadan ruxsatsız paydalanıwdan qorǵaw ilájları ; informaciya iyelerine yamasa informaciyadan paydalanıwshılarǵa hám de onı qollap quwatlaytuǵın infrasistemaǵa ziyan jetkiziwi múmkin bolǵan tábiy yamasa jasalma xarakter degi tosınnab yoki kózkóreki tásir etiwlerden informaciya jáne onı qollap quwatlaytuǵın infratsistemaniń qorǵaliwi; puqaralar, bólek gruppalar jáne social qatlamlar, ulıwma alǵanda xalıqtıń jasaw iskerligi, tálim alıw hám rawajlanıwları ushın zárúr bolǵan sapalı informaciyaǵa bolǵan talaplarıdiń qorǵaliwi.
Informaciyanı qorǵaw - informaciya qáwipsizliginiń ( maǵlıwmatlardıń pútkilligi, paydalana alıw hám zárúr bolǵanda, maǵlıwmatlardı kirgiziw, saqlaw, qayta islew hám jetkeriwde paydalaniliwshi informaciya jáne onıń rezervleri konfedensialliǵi) zárúrli táreplerin támiyinlewge baǵdarlanǵan ilájlar kompleksi bolıp tabıladı.
Qáwipsiz sistemada tiyisli apparat hám programmalıq qurallardan paydalanıp, informaciyanı oqıw, jazıw, payda etiw hám óshiriw huqıqına iye shaxslar yamasa olar atınan ámelge asıratuǵın processler arqalı informaciyadan paydalana alıw basqarıladı.
Qáwipsizlik siyasatı - qáwipsizlik ob́iektleri hám sub́ektleriniń berilgen kópliginiń qáwipsizligin támiyinlew proceduraları hám mexanizmlerin belgileytuǵın qaǵıydalar kompleksi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
