Қудуқларда геофизикавий тадқИҚотлар ўтказиш усуллари

Нейтрон – нейтронли каротаж


Нейтрон – нейтронли каротаж (ННК) – тоғ жинслардан сунъий тез нейтронлар ўтиши таъсирида энергиясини йўқотган илиқ нейтронлар оқимининг кескинлигини ўлчашга асосланган. ННК нинг максади НГК даги – таркибида водород бўлган юқори ғовакли жинсларни ажратиш. Водород миқдорини бу усулда НГК га нисбатан яхшироқ аниқлайди (чунки НГК ўлчовларга табиий - нурланиш таъсир этади).
ННК да илиқ нейтронлар кескинлиги нейтрон манбаасидан 15-30 ёки 40-60 см масофаларда ўлчанади. Бунда ўлчами кичик ёки катта бўлган зондлар ишлатилади. Водороддан ташқари нейтронлар энергиясини олтингугурт, хлор, кальций элементлари ҳам яхши пасайтиради.
Илиқ нейтронлар кескинлигини ўлчаш учун газсимон фторли бор билан тўлдирилган разрядли счётчик ишлатилади. Счётчикнинг камерасига илиқ нейтронлар ўтганда борнинг ядроси уларни ўзига тортади ва счётчикдаги газни ионлаштирувчи - заррачалари чиқарилади. Натижада, ҳосил бўлган кучсиз электр токи кучайтирилиб қайд этилади. Электр токнинг кучланиши нейтронлар кескинлигига пропорционал бўлади. Ўлчами кичик бўлган зонднинг ННК диаграммаларида: максимум билан юқори ғовакли, сувга ёки нефтга тўйинган жинслар, хлоридли сувлар билан тўйинган жинслар, рангли маъданлар белгиланади.
Акустик каротаж (АК)

АК – эластик тўлқинлар тебраниш манбаи ва қабул этувчи ёки иккита қабул этувчилар (приемник) орасида жойлашган жинслардан тарқалиш вақтини ўлчашга асосланган.

Тебраниш манбаи ва қабул этувчи, қудуқда бир-биридан доимий масофада (0,5 – 1 м) жойлашган ҳолда кўчирилади.
Эластик тўлқинлар манбаи қабул этувчининг орасидаги аниқ масофада тарқалган вақтини белгилаб, уларнинг шу оралиқдаги таркалиш тезлиги аниқланади. Акустик каротажда аниқланган тезлик қатлам ёки оралиқ тезлиги деб аталади. Бу тезлик оралиқда аниқлангани учун ҳақиқий тезликка яқин бўлади.
Манбадан тарқалган тўлқин бир қисм йўлини тезлиги паст бўлган гилли эритма ва гилли пўстидан ўтгани учун, кузатувларга ҳатолар киритилади. Қатлам тезлигини аниқлаш ҳатосини камайтириш учун иккита қабул этувчилар орасидаги масофани тўлқин ўтиш вақти (иккита қабул этувчиларга тўлқин келган вақтларнинг айирмаси) ўлчанади. Қабул этувчилар орасидаги масофанинг кузатилган вақтга нисбати тезликка тенг бўлади.
АК да юқори (10 дан 100КГц гача) ва узунлиги кичик бўлган тўлқинлар ишлатилгани учун геологик кесимни тўлқинлар тарқалиш тезлиги бўйича аниқ ва юпқа қатламларни ажратишга имкон яратади.
АК да мкс/м дан ташқари жинслардан тарқалиб ўтган тебранишлар амплитудаси ҳам ўлчанади. Манбанинг кескинлиги (тебраниш амплитудаси) ва ўлчаш базаси доимий бўлгани учун қабул этувчиларга келган тўлқин тебранишлар амплитудаларини солиштириш натижасида жинсларни тўлқин ютилиши (сўниши) бўйича ажратиш мумкин. Юқори ғовакли нефт ва газли жинсларда сувга тўйинганларга нисбатан дарз кетган жинсларда тўлқин кучли сўнади (ютилади).


Термик каротаж


Термик каротаж – қудуқда жинслардан тарқалган табиий ва сунъий ҳарорат майдонларни ўлчашга асосланган. Шу майдонларни ўрганиш учун қудуқда узлуксиз ҳарорат ёки ҳароратлар айирмаси ўлчанади.
Ўлчовлар электрик термометрлар билан ўтказилади (уларда харорат ўзгариши билан ток ўтказгичининг қаршилиги ўзгаради).
Сульфидлар, кўмирлар оксидланишида ҳарорат ошиши мумкин. Тузлар эриган пайтда ҳарорат пасаяди (бурғилаш эритманинг). Қудуққа газ келган жойда ҳарорат пасаяди, нефт оқиб келган жойда ҳарорат ошади.
Сунъий ҳарорат майдонини ҳосил қилиш учун, қудуқ жинслари ҳароратидан ҳарорати фарқ киладиган бурғилаш эритмаси билан тўлдирилади. Вақт давомида қудуқ бўйича ҳароратни ўзгариши қайд этилади. Натижада жинсларнинг ҳарорат сиғдирувчанлиги ва ҳарорат ўзгарувчанлиги бўйича ажратиш мумкин. Масалан, гиллар орасида ётган сувга туйинган қумларни ажратиш мумкин.