Udk mamatov ravshan rustamovich

2.2  Intelektual ijodiy saloxiyatni rivojlantirishning psixologik mexanizmlari. 

Yoshlarni  intellektual  ijodiy  salohiyatini  rivojlantirishda  tarbiyaning  ahamiyati  muhim 

rol o‘ynaydi.  Intellektual ijodiy salohiyatni oshirish  uchun tarbiya jarayonining mohiyati shu 

jarayon uchun xarakterli bo‘lgan  va muayyan qonuniyatlarda namoyon bo‘ladigan ichki aloqa 

va  munosabatlarni  aks  ettiradi.  Yoshlarning  intellektual  ijodiy  salohiyatini  rivojlantirish 

jarayonida o‘quvchilarda jamiyatga naf keltiradigan,  shaxsga qo‘yiladigan axloqiy talablariga 

muvofiq  keladigan  xulqiy  malaka  va  ko‘nikma  hosil  qilinadi.  Bunga  erishish  uchun 

o‘quvchining ongiga, dunyo qarashi va irodasiga tizimli,  muntazam ta’sir etib boriladi. Ijodiy 

salohiyatni  rivojlantirish  jarayonida  bulardan  birortasi  e’tibordan  chetda  qolsa,  ko‘zlangan 

maqsadga  erishish  qiyinlashadi.  Mana  shu  psixologik  jihatlarni  e’tiborga  olingandagina 

yoshlarning  intellektual ijodiy qobiliyatlarini shakllantirib uni rivojlantrishga imkon yaratiladi. 

Yoshlarning  intellektual  ijodiy  qobiliyatlarini  shakllantirish  va  uni  rivojlantirish  manbalarini  

quyidagi 1-shaklda ifodalab beramiz:                 

      

Chizma-1 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ta’lim-tarbiya  berish  jarayonida  ta’limning  ma’lum  bir  maqsadga  qaratilishi  muhim 

ahamiyatga  ega.  Ta’lim  jarayoni  yoshlarning  intellektual  ijodiy  qobiliyatlarini  

shakllantirmasdan  turib  ularni  ijodiy  rivojlantirib  bo‘lmaydi.Talabalarning  intellektual  ijodiy 

salohiyatini rivojlantiruvchi har qanday maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining mohiyati va 

vazifalari  tarbiyachi  tomonidan    rejalashtiriladi  va  ketma-ket    bajariladigan  usullar  belgilab 

olinadi: 

1.O‘quvchi-talabalarning  intellektual  ijodiy  salohiyatini  shakllantiruvchi  hislatlarini 

uyg‘otish va rivojlantirish rejalashtiriladi. 

2.Mana  shu  hislatlarni  rivojlantirishni  amalga  oshiruvchi  usullarni  yaratish  yoki 

intellektual ijodiy salohiyatni oshirib borishga  xizmat qiluvchi manbalar izlab topiladi. 

3.Belgilangan  maqsad  uchun  xizmat  qiladigan  nazariy  va  amaliy  manbalarni  qaysisini 

va qaerda ishlatish rejalashtiriladi. 

Ёшларнинг интеллектуал ижодий 

қобилиятларини шакллантириш 

манбалари 

fan 

Adabiyot  

Maorif  

Din   

Ma’naviy 

qadriyatlar 

Ижодий 

қобилиятни 

ривожлан-

тириш 

Маданият-

ни 

ривожлан-

тириш 

Таълим-

тарбияни 

ривожлан

-тириш 

Эътиқод-

ни ривож-

лантириш 

Баркамол 

шахсни 

ривожлан-

тириш 

 

24 

Mana  shunday  rejaga  solinib  olib  boriladigan  ishlarni  amalga  oshirish  ta’lim-tarbiya 

tizimi  jarayonida  ham  yoshlarning  intellektual  ijodiy  salohiyatini  rivojlantirib  boradi,  jamiyat 

va insonlarning intellektual va jismoniy faoliyatini oshirib boradi. 

Chizma-1 

 

Intellektual ijodiy salohiyatni oshirishda tarbiya jarayonining xususiyatlari 

Ko‘p    qirrali 

jarayon  

Uzoq 

muddat 

davom etadigan 

jarayon 

Yaxlit 

holda 

amalga 

oshiriladi 

Yoshlarning 

faolligi, 

ikki 

tomonlama 

xususiyat 

Qarama-

qarshiliklarning 

ko‘pligi 

Ko‘p 

qirrali 

jarayonda 

o‘quv  maskani, 

oila, mahalla va  

keng 

jamoat-

chilik, 

kino, 

teatr, 

televidenie, 

adabiyot 

va 

san’at  ishtirok 

etadi. 

Bu 

jarayonga 

bolaning 

tug‘ma 

iste’dodi kiradi. 

Bu  xususiyatda 

ta’limdan  farqli 

ravishda  u  bola 

tug‘ilganidan 

boshlanadi, 

maktab 

davrida,  undan 

keyin,  va  butun 

umr 

davom 

etadi. 

Intellektual 

ijodiy 

salohiyatning 

ta’limdan 

farqlantiruv-chi 

xususiyati  yaxlit 

holda 

va 

konsentrik  

asosda 

amalga 

oshiriladi.Bunda 

tarbiyaning 

turlari 

bir-biri 

bilan 

uzviy 

bog‘langan. 

Bunga 

yoshlar-

ning 

tug‘ma 

iste’dodi  hamda 

olgan 

bilimlari 

asosidagi 

intellektual  ijodiy 

salohiyati  kiradi.  

Bu  jarayon  ikki 

tomonlama 

xususiyatga  ega 

bo‘lib, 

bunda 

bolaning 

o‘zi 

ham  faol  ishtirok 

etadi. 

Bu  qarama  –qarshi-

liklar    bolalarda  o‘z 

tushunchalariga 

muvofiq 

dastlabki 

paydo 

bo‘lgan 

intellektual 

ijodiy 

salohiyat 

bilan 

ta’lim- 

 

tarbiya 

tomonidan 

tarkib 

toptiri-layotgan 

sifatlar 

o‘rtasida 

o‘quvchi-larga 

qo‘yilgan 

talablar 

bilan  uni  bajarish  

imkoni-yatlari 

o‘rtasidagi 

kurashlarda 

namoyon bo‘ladi. 

Yoshlarning  intellektual-ijodiy  saloҳiyatini  rivojlantirishni  tўғri  yўlga  қўyish  uchun 

ўқuvchi-talabalar  ijodiy  faoliyatini  amalga  oshiruvchi  tadbirlarni  belgilab  ularni  ikki  guruҳga 

ajratamiz:  

  «Intellektuallar» guruҳi 

1) 

«Zakovat», «Iқtidor», «Imkon» kabi intellektual ўyinlarni ўtkazish; 

2) 

«Eng  yaxshi  tarixchi,  matematik,  dasturlovchi,  fizik,  biolog,  filolog  ...  va 

ҳokazo» nomlarda tanlovlar ўtkazish; 

3) 

ilmiy yўnalishdagi ishlarni tashkil etish, ilmiy anjumanlar ўtkazish; 

4) 

«Yosh  dasturlovchilar»,  «Yosh  astronomlar»,  «Yosh  ixtirochilar»,  «Yosh 

konstruktorlar», «Yosh texniklar», «Yosh radiotexniklar», «Yosh iқtisodchilar» kabi klublarni 

tuzish. 

 .«Ijodkor va iste’dodli yoshlar» guruhi 

1) 

«Eng  yaxshi  she’r,  rasm,  foto,  kashta,  so‘zana  va  hokazo»  nomlarda  tanlovlar 

o‘tkazish; 

2) 

«Quvnoqlar va Zukkolar» klublari jamoalari bellashuvlarini o‘tkazish; 

3) 

«Eng  yaxshi hamshira, hisobchi, oshpaz, chilangar, suvchi, hosilot, terimchi va 

hokazo» nomlarda tanlovlar o‘tkazish; 

4) 

«Yosh  musavvir»,  «Yosh  musiqashunos»,  «Yosh  kitobxon»,  «Yosh  ijodkor» 

kabi klublarni tuzish; 

5) 

ijodkor yoshlarning ijodiy kechalari va ko‘rgazmalarini tashkil etish; 

6) 

umumxalq  bayramlari,  Xalqaro  va  Milliy  bayram  kunlari  munosabati  bilan 

tadbirlar majmuini ishlab chiqish va amalga oshirish. 

7) 

Buyuk  mutafakkirlarimizning  tavallud  kunlariga  bag‘ishlangan  bayram 

kechalarini sahnaviy ko‘rinishlarini uyushtirish; 

8) 

Mustaqil  ravishda  biror  bir  mavzuga  bag‘ishlangan  badiiy  kompozitsiyalar 

tayyorlash; 

 

25 

9) 

Badiiy havaskorlik to‘garaklarinining ishini jonlantirish va musobaqa tariqasida 

o‘tkazilishini tashkil etish; 

10)  Ijodiy ishlar majmuasini ommalashtirish. 

11)  Eng yaxshi ijodkor talaba sovrinini tashkil etish 

12)  Yil  eng  yaxshi  iste’dodli  talabalasi  rukni  ostida  ko‘rik  tanlov  tashkil 

etish.Bundan  tashqari  yoshlarning  intellektual  ijodiy  salohiyatini  muntazam  rivojlantirish 

ishlarini  amaliyatga  tadbiq  etish  uchun  har  bir  pedagog  har  bir  darsda  o‘quvchilarning  ijodiy 

faoliyatini kuzatib borishi kerak. Yoshlarning intellektual ijodiy salohiyatiri rivojlantirib borish 

uchun  quyidagi  sxemada  berilgan  (3-shakl)    usullardan  foydalanishni  tavsiya  etamiz:                                                                                                          

Chizma-2

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Quyida yoshlarning intellektual ijodiy salohiyatini rivojlantirish usullaridan foydalanish 

haqida namunalar keltiramiz: 

Aql charhi mashqlarini o‘tkazish: bunga turli rebuslar, krasovordlar yechish, shaxmat va 

shashka o‘yinlarini musobaqa shaklida tashkil etish kiradi. 

 

Yosh  qalamkashlar  to‘garaklarini  o‘tkazish:  bunga  yoshlarning  ijodiy  mahoratini, 

iste’dodini    oshirib  borishga    qaratilgan  tadbirlari  majmuasi  kiradi.  Masalan,  yoshlar  orasida 

yetishib chiqayotgan yozuvchi va jurnalistik mahoratga esa bo‘lgan yoshlar bilan ishlash. 

 

Chaqqonlar  va  epchillar  sport  o‘yinlarini  o‘tkazish:  bunga  barcha  turdagi  sport 

musobaqalarini o‘tkazish kiradi.  

 

Mushoira,  g‘azalxonlik  ko‘rik  tanlovlarini  o‘tkazish:  bu  usulga  yoshlarning  she’r  va 

g‘azallar orqali ijod qilishi kiradi. Bunga “She’r kechasi” tadbirlarini qtkazish kiradi. 

 

Quvnoqlar va zukkolar tanlovlarini o‘tkazish: bu tanlov orqali yoshlarning san’at, teatr 

va rassomchilikka bo‘lgan qiziqishi orttiriladi va zukkolik mahorati baholanadi. 

 

Ustoz-shrgird ishlarinitakomillashtirish: bu usulni amalga oshirish uchun eng yaxshi ish 

olib  borayotgan  shogirdlari  undan  juda  mamnun  va  minnatdor  bo‘lgan  pedagog-ustozning 

ishlarini ommalashtiriladi. 

 

Albatta  yoshlarning ijodiy  barcha ishlarini va iste’dodli mahoratlarini baholash, ularni 

turli sovg‘a va faxriy yorliqlar bilan mukofotlash maqsadga muvofiqdir.   

          Yuqorida  keltirilgan  nazariy  xolat  va  amaliy  misollarga  qaramay  qobiliyat  va  uning 

rivojlanish  muammosi  psixologiya  va  pedagogikaning  eng  murakkab  masalalaridan  biri 

xisoblanadi.  Qobiliyat  sezgi  analizatorlari,  kuch,  xarakat  xamda  asabiy,  jismoniy  va  aqliy 

jarayonlar  muvofiqlashishi  kabi  nerv  sistemasi  xususiyatlariga  bogliq  bo‘lgan  tabiiy  iqtidor, 

iste’dod,  shuningdek,  tashqi  ijtimoiy  muxit  ta’siri  ostida  rivojlanadi.  Shaxsning  barcha 

individual  psixologik  xususiyatlari  kabi  kobiliyatlar  unga  kandaydir  tabiat  tomonidan  tugma 

ravishda,  tayyor  xolda  berilmaydi,  balki  xayot  va  faoliyat  jarayonida  tarkib  topadi.  Kishi 

dunyoga  xech  kanday  psixik  xususiyatlarsiz,  fakat  ularni  orttirishga  karatilgan  umumiy 

imkoniyatlar bilan keladi, xolos.        Xozirgi paytda iste’dod nishonalarini miyaning va sezgi 

organlarining  mikrostrukturasi  bilan  boglaydigan  nazariya    eng  maxsuldor  xisoblanadi.  Miya 

xujayralarini chukur urganish iste’dodli kishining nerv turkumalarini kursatadigan morfologik 

Ёшларнинг 

интеллектуал 

ижодий 

салоҳиятини 

ошириш 

усуллари 

 

Чаққонлар ва 

эпчиллар 

спорт 

ўйинлари

 

ўтказиш 

 

Ақл чархи 

машқларини 

ўтказиш 

 

Ёш 

қаламкашлар 

тугаракларини 

жонлантириш 

 

Мушоира,ғазал-   

хонлик  кўрик 

танловларини

 

ўтказиш 

 

Ижодий ишларни 

баҳолаш, рағбат-

лантириш 

 

Устоз-шогирд 

ишларини 

такомиллаш-

тириш 

Қувноқлар ва 

зукколар 

танловларини 

ўтказиш 

 

26 

va  funksional  xususiyatlarida  fark  borligini  aniklash  imkoniyatidadir  deb  taxmin  kilish   

mumkin.  Shuningdek,  iste’dod  nishonalarini  nerv  jarayonlarining  ayrim  differensial 

xususiyatlari  bilan  (nerv  kuchi,  muvozanatlashuvi  va  xarakatchanligi  urtasidagi  farklarga 

karab)  va  shu  bilan  oliy  nerv  faoliyati  turlari  bilan  boglovchi  gipoteza  xam  xakikatga 

yakinrokdir.          Bulardan tashkari, kobiliyatlarni tabiiy asoslarini nerv sistemasining xususiy 

xususiyatlari deb atalgan xususiyatlar bilan boglaydigan, ya’ni ayrim odamlarda kurish, boshka 

odamlarda  eshitish,  uchinchi  bir  xilida  esa  xarakat  soxasida  namoyon  buladigan  uziga  xos 

tipologik  xususiyatlar  bilan  boglaydigan  gipotezalar  yana  xam  xakikatga  yakinrokdir.        

Jiddiy  statistika  kobiliyatlar  va  iste’dodlarning  irsiyat  yuli  bilan  utishini  isbotlaydigan  xech 

kanday  dalillar  bermaydi.  Kobiliyatlarning  irsiyat  yuli  bilan  utishi  xakidagi  ilmiy  nazariyaga 

xam  karama  –  karshidir.  Garchi  kobiliyatlarning  rivoji  xar  turli  odamlarda  mutloko  bir  xil 

bulmagan  tabiiy  shart-sharoitlarga  boglik  bulsa  xam,  yukorida  kurib  utilgan  iste’dod 

nishonalari  va  kobiliyatlar  urtasidagi  nisbat,  kobiliyatlar  shunchaki  tabiat  in’omi  emas,  balki 

kishilik tarixining maxsuli ekanligini kursatadi. Agar xayvonlarda oldingi  avlod  yutuklarining 

keyingi  avlodga  utkazib  berilishi  asosan  organizmning  irsiy  morfologik  uzgarishlari  orkali 

amalga oshsa, insondat bu ijtimoiy-tarixiy yul bilan, ya’ni mexnat kuroli, til, san’at asarlari va 

shu kabilar bilan amalga oshadi.  

Kishi  uzida  muayyan  faoliyatga  kobiliyat  bor  yoki  yukligini  sezish  yoki  sezmaslmigini 

bildiradigan  omil  ta’lim  metodikasi  xisoblanadi.  Ta’lim  metodikasi  kaerda  ojiz  bulsa,  usha 

yerda  kobiliyatlarning  tugma  ekanligi  xakidagi  gaplar  paydo  buladi.    Uz-uzidan  ma’lumki, 

metodika  doim  takomillashib  boradi,  bu  esa  «tugma  kobiliyatlar»  doirasini  torayib  borishiga 

olib  keladi.  Kobiliyatlar  va  iste’dodlarni  shakllantirish    muammosi  katta  ijtimoiy  va  davlat 

axamiyatiga  ega  bulgan  masaladir.  Inson  kobiliyatlarini  rivojlantirishning  muxim  omillari  – 

barkaror  maxsus  kizikishlardan  iborat.  Maxsus  kizikishlar  –  bu  insoniyat  faoliyatining 

kandaydir soxa    mazmuniga bulgan kizikishlari  bulib, bu kizikishlar ana shu  turdagi faoliyat 

bilan kasb tarikasida shugullanish moyilligiga usib kutariladi. Bilishga doir kizikish bu urinda 

faoliyat  usullari  va  uslublarini  amaliy  ravishda  egallab  olishni  ragbatlantiradi.  Biror  mexnat 

yoki  ukuv  faoliyatida  kizikishning  paydo  bulishi  bu  faoliyatga  nisbatan  kobiliyatlarning 

uygonishi bilan chambarchas boglikligi va kobiliyatlarning rivojlanishi uchun dastlabki zamin 

sifatida  xizmat  kilishi  kayd  etilgan.  Ko‘pgina  burjua  olimlari  qobiliyatlar  tugma  bo‘ladi  va 

avloddan –avlodga o‘tib turadi, deb hisoblaydilar. Bu nazariya tarafdorlarining davo qilishicha 

unchalik  qobiliyatli  bo‘lmagan  ko‘pchilik  kishilar  orasidan  layoqatli  kishilar  oilalari  kam 

bo‘ladi,  bu  oilalardagi  kishilarning  qobiliyatlari  avloddan  avlodga  o‘tib  keladi.  Ayrim 

burjuaziya  tadqiqotchilarining  ma’lumotlariga  qaraganda  anashu  “Talant  makonlari”  hamisha 

imtiyozli  sinflarga  mansub  bo‘lib,  ayni  vaqtda  mehnatkash  xalqning  ko‘pchiligi  orasida 

qobiliyatli  kishilar  deyarli  yo‘q  emish.  Shuni  ko‘rish  qiyin  emaski  bunday  konsepsiya  burjua 

olimlarining oddiy kishilar tug‘ma ravishda mukammal emas, boy va mashhur kishilar tabiatan 

qobiliyatli deb ilmiy jihatdan isbotlashga intilishga, bu bilan esa ularning xalq ommasi ustidan 

rahbarlik qilish va ekspluatatsiya qilish huquqini oqlashga qaratilganligini ko‘rish qiyin emas. 

Shu  narsa  ravshanki  anashu  “Olimlar”  ning  chiqargan  bu  xulosalaridan  hech  qanday  ilmiy 

narsa  yo‘q  va  bo‘lishi  ham  mumkin  emas.  Lekin  qobiliyatlar  to‘g‘risida  bunga  butunlay 

qarama-qarshi bo‘lgan nuqtai nazar ham mavjud bo‘lib, bu nuqtai nazar tug‘ma sifatlarni to‘la-

to‘kis inkor qiladi va hamma narsa faqat tarbiyaga hamda kishi voyaga yetib, rivojlanayotgan, 

ishlayotgan  shart-sharoitga  bog‘liq  deb  hisoblaydi.    Xozirgi  zamon  psixolog    olimlari 

qobiliyatlar  miya  va  sezish  organlarining  tuzilishiga  bog‘liq  ular  har  xil  kishilarda  tug‘ilgan 

vaqtidayoq turlicha bo‘ladi deb hisoblaydilar. Har bir kishida tug‘ma layoqat nishonalari ya’ni 

miyaning  oliy  nerv  faoliyatining  analizatorlarining  o‘ziga  xos  xususiyatlari  bor  bo‘ladi, 

binobarin,  kelgusida  biror  qobiliyatni  rivojlantirishga  bo‘lgan  muayyan  moyillik  anashunga 

bog‘liqdir. Tabiiy anatomik –fiziologik layoqat nishonalari qobiliyatlarinning fiziologik asosini 

tashkil  etadi.  Keyinchalik  qobiliyatga  aylanadigan  loyoqat  nishonalarining  majmui  kishining 

istedodi  deyiladi.  Yuqorida  aytib  o‘tilganidek,  qobiliyat  faoliyat  davomida  rivojlanadi. 

Akademik  B.A,Obruchev  muskullar  singari  qobiliyatlar  ham  mashq  paytida  rivojlanadi  deb 

bekorga  aytmagan  shuning  uchun  qobiliyatlarni  rivojlantirishning  birinchi  sharti-faoliyatga 

bo‘lgan  ehtiyojni  tarbiyalashdir.  Ishlashni  yoqtirmaydigan,  aqliy  mehnatdan  ham  jismoniy 

mehnatdan  ham  o‘zini  olib  qochadigan  kishilarga  qobiliyatlar  rivojlanmaydi.  O‘z  faoliyatida 

 

27 

katta  muvaffaqiyatlarga  erishgan  barcha  ardoqli  kishilar  qobiliyatlarini  rivojlantirish  uchun 

jiddiy mehnat qilishning ahamiyati haqida gapiradilar. “Talant, -deydi mashhur aviakonstoktor, 

ikki marta sosialistik Mehnat Qahramoni A.Syakovlev, - olloning inomi emas… bu avvalo sabr 

toqatga  ko‘paytirilgan  mehnat,  mehnat  va  yana  bir  karra  mehnatdir.  Mehnatga  bo‘lgan 

ehtiyojni tarbiyalash uchun ishga qiziqish  va unga odatlanish katta ahamiyatga egadir. 

Qobiliyatlar  shaxsning  boshqa  sifatlari  bilan  uzviy  bog‘langan.  Kishining  talanli  ekanligi 

ma’lum darajada uning psixik jarayonlari (idroki, xotirasi, tafakkuri, nutqi, tasavvuri, diqqat), 

shuningdek  ,  ko‘pgina  psixik  xususiyatlarining  rivojlanish  darajasiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Ayrim 

qobiliyatlarni  rivojlantirishda  tegishli  bilish  jarayonlarining  yuqori  darajada  bo‘lishi  hal 

qiluvchi  rol  o‘ynaydi.  Shaxsdagi  ko‘pgina  jarayonlar  va  xususiyatlarning  ayniqsa  kuchli 

rivojlanishi  kishining  umumiy  ravishda  har  tomonlama  layoqatli  bo‘lishga  olib  keladi.  Kishi 

o‘z qobiliyatlarini rivojlantirish bilan shug‘ullanar ekan, bu rivojlanish quruq maqsaddan iborat 

bo‘lib,  qolmasligiga  intilish  kerak.            Qobiliyatlar-shaxsning  faqat  bir  tomoni,  uning  psixik 

xususiyatlaridan biridir. Agar talantli kishi axloqiy jihatdan qat’iyatli bo‘lmasa, u ijobiy shaxs 

deb hisoblanishi mumkin emas. Aksincha, yuksak ma’naviy darajaga, prinspiallik, axloqiy his-

tuyg‘ularga  va  kuchli  irodaga  ega  bo‘lgan  layoqatli  kishilar  jamiyatga  juda  katta  foyda 

keltirganlar  va  foyda  keltirmoqdalar.    Testlarni  tatbiq  etish  o‘quvchilarga  o‘z  shaxsiyatidagi 

xususiyatlarni  chuqurroq  anglash,  kasb  tanlashdek  murakkab  muammoning  yechimini  oson 

topish,  o‘z  shaxsiyatining  kuchli  va  ojiz  tomonlarini  chuqurroq  bilib  olish  imkonini  beradi. 

Amaliy  psixologiyaning  bugungi  kundagi  eng  muxim  va  dolzarb  vazifalaridan  biri  layoqat 

kurtaqlarini  ilk  yoshlikdan  aniqlash,    intellekt  darajasiga  ko‘ra  shaxs  qobiliyatlari  yunalishini 

ochib  berishdir.  Shuning  uchun  xam  xozirda  ko‘plab  intellekt  testlari  va  qobiliyatlarni 

diagnostika  qilish  usullari  ishlab  chiqilgan  va  ular  muvaffaqiyatli  tarzda  amaliyotda 

qullanmokda

obiliyatlarni o‘lchash muammosi XIX asrning oxiri – XX asrning boshlariga kelib 

izchil  xal  qilina  boshlandi.  Xorijda  bunday  ishlar  Spirmen,    Bine,    Ayzenk  va  boshqalar 

tomonidan  o‘rgananildi.  Ular  qobiliyat  va  iqtidorni  o‘rganish  uchun  maxsus  testlardan 

foydalandilar.  Bu  testlarning  umumiy  moxiyati  shundaki,    ularda  topshiriqlar  tizimi    tobora 

qiyinlashib  boruvchi  testlar  -  topshiriqlar  batareyasidan  iborat  bo‘ladi.  Masalan,    Ayzenkning 

mashxur intellekt testi 40 ta topshiriqdan iborat bo‘lib,  u intellektual jarayonlarning kechishi 

tezligini o‘lchaydi. Bu yerda vaqt mezoni muxim xisoblanadi. Boshqa mualliflar sekin ishlash - 

qobiliyatsizlik belgisi ‘vfc deb,  boshqacharoq usullarni o‘uylab topganlar. Ko‘pchilik olimlar 

uchun,    masalan,    rus  olimlari  uchun  qobiliyatni  o‘lchashning  ishonchli  mezoni  -  bu  shaxs 

yutuqlarini  va  uning  qobiliyatidagi  o‘zgarishlarni  bevosita  faoliyat  jarayonida  qayd  etishdir. 

Rus olimi Ye.A.Klimov yoshlar iqtidorining yo’nalishini aniqlash maqsadida faoliyat va kasb - 

xunar  soxalarini  asos  qilib  olib,    metodika  yaratdi  va  uning  «Professional  -  diagnostik 

so‘rovnoma»  deb  atadi.  Shunday  qilib,    u  barcha  kasblarni  ularning  yo’naltirilgan  soxasiga 

ko‘ra 5 toifaga bo‘ldi:  

P(T) - tabiat (o‘simlik,  xayvonlar,  mikroogranizmlar);  

T - texnika (mashina,  materiallar,  energiyaning turlari) ;    

Ch(O)- odam (odamlar guruxi,  jamoalar); 

Z (B)- belgilar (turli malumotlar,  belgili simvollar); 

X (I)- badiiy,  ijodiy obrazlar (tasviriy san’at,  musiqa). 

So‘rovnoma  shaxsni  turli  kasblarga  moyilliqni  aniqlaydi.  Unga  20  juft  savollar 

kiritilgan bo‘lib,  tekshiriluvchi maxsus javob varaqasida qay darajada u yoki bu mashgulot 

turi  bilan  shugullanishga  moyilligini  belgilashi  kerakAmaliy  psixologiyaning  bugungi 

kundagi  eng  muxim  va  dolzarb  vazifalaridan  biri  layoqat  kurtaqlarini  ilk  yoshlikdan 

aniqlash,  intellekt darajasiga ko‘ra shaxs qobiliyatlari yunalishini ochib berishdir. Shuning 

uchun  xam  xozirda  ko‘plab  intellekt  testlari  va  qobiliyatlarni  diagnostika  qilish  usullari 

ishlab chiqilgan va ular muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda qo‘llanmokda.            

 

 

 

3-BOB O‘smirlarning ijodkorlik qobiliyatlarini baholashning psixologik  usullari 

3.1 O‘smirlarning ijodkorlik qobiliyatlarini baholash 

usullari va mezonlari hamda ularga zamonaviy yondashuv. 

 

28 

             Milliy 

an’analar  urf-odatlarimizning  tiklanishi,  milliy,  umumbashariy  va 

umumma’naviy  qadriyatlarimizni  hayotimizga  tatbiq  etilishi  xalqimizning  turmush  sharoitini 

o‘zgarishiga  olib  keldi.  Jamiyatimiz  uchun  bilimdon,  fidokor,  iste’dodli  yoshlarni  tarbiyalash 

imkoniyati yaratildi. O‘zbek xalqi yuksak aql-zakovatga dunyoni boshqarish qudrati, salohiyati, 

qobiliyatiga  ega  bo‘lgan  sohibqiron  Amir  Temur  kabi  sarkardalar,  Al-Buxoriy,  At-Termiziy, 

Bahovuddin Naqshband, Xo‘ja Ahmad Yassaviy kabi ulug‘ muhandis majtahid ulamolari, Abu 

NasrForobiy,  Abu  Rayhon  Beruniy,  Ibn  Sino  kabi  qomusiy  olimlari  bilan  birgalikda  Ul-

Umaviy, Hofiz Sheroziy kabi musiqashunos olimlari, Nizomiy Ganjaviy, Abdurahmon Jomiy, 

Alisher Navoiy, Ulug‘bek kabi mutafakkirlari bilanfaxrlanib qolmay, ularning ishlarini davom 

etishiga, fan sohasida yangiliklar yaratishga ham qodirdirlar.  

 

Shuningdek,  mamlakatimizda  nomlari  jahon  fani  tarixiga  kirgan  olimlarimiz  ko‘plab 

topiladi. Bizda madaniy saviyani oshirish, xalqimiz orasida ko‘plab bunyodga kelgan talant va 

salohiyatlarni kamol toptirish  uchun barcha imkoniyatlar  yaratilgan.  Iste’dodning o‘sib kamol 

topishi uchun faqat muhit ta’sirining bir o‘zi kifoya qilmaydi. Bunda eng muhim narsa ta’lim 

va  mahsus  tarbiyadir.  Qobiliyat  ta’lim  jarayonida,  bilimlarni  o‘zlashtirish  jarayonida, 

bilimlarning ijodiy qo‘llanishida, tegishli ko‘nikma va malakalar hosil qilish jarayonida, inson 

faoliyatida  kamol  topadi.  Masalan,  muzikachi  bo‘lish  uchun  tabiiy  qobiliyat  va  qulay  sharoit 

bo‘lishining  o‘zi  kifoya  qilmaydi,  balki  o‘qish,  muzika  nazariyasini  o‘rganish,  texnikani  va 

mahsus fanlarni bilish kerak bo‘ladi. Yaxshi uchuvchi, injener, umuman qanday bo‘lmasin har 

bir sohada mutaxassis bo‘lish uchun tegishli ma’lumot va tarbiya olishi kerak. 

 

Ta’lim jarayonida kishi mahsus ko‘nikmalar va faoliyat texnikasini egallaydiki, ularsiz 

uning  na  iste’dodi  yuzaga  chiqadi  va  na  qobiliyati  o‘sib  yetiladi.  «Men  foydalangan 

texnikaning  rivojlanganligi  soyasidagina  –  deb  yozgan  edi  A.N.Rimskiy  Korsakov,  -  mening 

ijodiyotim  yangi  jonli  kuchga  ega  bo‘ladi  va  mening  bundan  buyon  ijodiy  faoliyatim  uchun 

yo‘l ochildi». 

 

Ma’lumki,  barcha  yuksak  iste’dodli  kishilar  ko‘p  va  tirishib  o‘qiganlar.  Iste’dod  ayni 

ta’lim-tarbiya  jarayonida,  kishining  tarkib  topayotgan  qobiliyatlarida  ravshanroq  ko‘rina 

boshlaydi.  Chunonchi,  kishining,  masalan,  muzika,  adabiyot,  texnika,  matematika  va  boshqa 

shu kabilarga bo‘lgan iste’dodi ta’lim-tarbiya jarayonida oshkor bo‘ladi. 

 

Qulay  sharoit,  o‘qitish  va  tarbiya  odamdagi  layoqatning  barvaqt  uyg‘onishiga  imkon 

beradi.  Masalan,  Rimskiy-Korsakov  onasi  kuylagan  kuylarni  ikki  yoshdanoq,  otasi  pianinoda 

chalgan  kuylarni  to‘rt  yoshida  takrorlar,  xirgoyi  qilar  edi  va  otasidan  eshitgan  kichik  muzika 

asarlarini  tez  kunda  fortepianoda  o‘zi  chala  boshlagan.  Motsart  uch  yoshdan  boshlab 

klavesinani (pianinoga o‘xshash muzika asbobini) chala boshlagan, eshitgan muzika asarlarini 

hayron qolarli darajada darrov esida qoldirgan. To‘rt yoshida o‘zi ham muzika asarlari yarata 

boshlagan. Gaydida to‘rt yoshidayoq muzikaga bo‘lgan qobiliyat ko‘rina boshlagan. Prokofev 

sakkiz yoshida kompozitor bo‘lib tanila boshlagan. 

 

Rassomlik sohasida Rafaelning ijodiy qobiliyati sakkiz yoshida, Mikelanjeloda o‘n uch 

yoshida,  I.Ye.Repin  bilan  V.A.Serovda  to‘rt  yoshida,  V.I.Surikovda  olti  yoshida  ko‘rina 

boshlagan.  Aleksandr  Ivanov  o‘n  bir  yoshidayoq  tasviriy  san’at  Akademiyasiga  kirgan.  Igor 

Grabar o‘zi haqida: «Rassomlikka necha yoshda havas qo‘yganligimni eslay olmayman, ammo 

rasm solmagan vaqtimni xotirlay olmayman», deydi. 

 

Poeziya  sohasida  Pushkin  va  Lermontovlarning  ijodiy  qobiliyatlari  juda  erta  ko‘rina 

boshlagan.  Pushkin  to‘qqiz  yoshida  Lermontov  o‘n  yoshida,  A.Navoiy  5  yoshida  ijod  qila 

boshlagan. Ularning 7-13 yoshlaridayoq asarlari bosilib chiqa boshlagan. Bayron bilan Shiller 

o‘n olti yoshda yoza boshlagan.  

 

Bizning maktablarimizdagi ta’lim-tarbiya ishlari bolalarga faqat bilim berish bilangina 

cheklanib qolmay, balki bolalarning barcha qobiliyatlarini o‘stirishni nazarda tutgan holda olib 

boriladi. 

 

Kishilar  o‘zidagi  turli  faoliyatlarga  bo‘lgan  tug‘ma  layoqatlarini  jamoada,  o‘z  ustida 

tinmay  ishlash  jarayonida  ro‘yobga  chiqaradilar.  Maktablardagi  sinf  hamda  jamoa,  guruhlar, 

ilmiy to‘garaklar, fan olimpiadalariga ishtirok etish, ilmiy anjumanlarga ishtirok etish tug‘ma 

layoqatlarni  qulay  imkoniyatlaridir.  Shuningdek,  o‘quv  va  mehnat  faoliyatida  odamning 

layoqatlari uyg‘onadi va qobiliyatlari o‘sadi, xalq talantlari shular jarayonida oshkor bo‘ladi. 

 

29 

 

Har  bir  shaxsning  o‘zi  aktiv  xarakat    qilgandagina  ijtimoiy  muhit,  o‘qish  va  tarbiya 

kishining  layoqatini  uyg‘otmog‘i  va  iste’dod  hamda  qobiliyatlarini  o‘stirmog‘i  mumkin. 

Kishining  qobiliyatlari  uning  faoliyatini  belgilabgina  qolmay,  balki  kishining  qobiliyatlari 

mana shu faoliyatda o‘sadi va tarkib topadi. 

 

Kishining  o‘z  faoliyatiga  qanday  munosabatda  bo‘lishi  katta  ahamiyatga  egadir.  Agar 

kishi o‘z ishini sevib, mehr bilan qilsa, u vaqtda kishining bu sohadagi salohiyatlari kuchliroq 

yuzaga  chiqa  boshlaydi,  uning  qobiliyat  va  mahorati  tezroq  o‘sib  boradi.  Ishga  muhabbat 

qo‘yish  –  u  ishga  qiziqish,  havas  qo‘yish  demakdir.  Shu  sababdan  kishining  qobiliyati  uning 

qiziqish-havaslari  bilan  mustahkam  bog‘liq  va  qiziqishning  o‘sib  borishiga  qarab,  kishi 

qobiliyati  ham  o‘sib  boradi.  Qiziqishlar  esa  hammadan  ko‘ra  ko‘proq,  faoliyat  jarayonida  va 

o‘sib borayotgan qobiliyatlarga bog‘liq ravishda o‘sadi. 

 

Yuksak  va  olijanob  maqsadlar  kishining  barcha  ruhiy  kuch  va  qobiliyatlarining 

o‘sishiga katta stimul bo‘lib xizmat qiladi. 

 

Durust,  ayrim  vaqtlarda  kishining  qobiliyati  bilan  havaslari  bir-biriga  mos  bo‘lmasligi 

ham  mumkin,  masalan,  kishi  ma’lum  bir  sohada  qobiliyat  ko‘rsatadi,  ayni  vaqtda  boshqa  bir 

sohaga  ham  qiziqadi.  Bunday  hodisa  ko‘proq  kishining  qobiliyatlari  hali  to‘liq  tarkib  topib 

yetmagan va oshkor bo‘lmagan davrlarda uchraydi. 

 

Qobiliyatning  o‘sishida  mayyan  faoliyatga  qiziqish  va  muhabbat  qo‘yish  bilan  bir 

qatorda,  kishi  o‘z  ustida  ishlashi,  uning  mehnat  faoliyati  hamda  bilimlari,  ko‘nikma  va 

malakalarini ijodiy ravishda – qo‘llana olishi ham katta ahamiyatga egadir. 

 

Ayrim  kishilar  bolalik  va  o‘quvchilik  chog‘larida,  ular  uchun  qulay  sharoit  bo‘lishiga 

qaramay, hech qanday o‘z zehni va qobiliyatlarini ko‘rsata olmaganliklari ma’lumdir. Bunday 

kishilar  keyinchalik  sabot  va  chidam  bilan  o‘z  ustlarida  mustaqil  ishlashlari  natijasida 

o‘zlarining zo‘r qobiliyatga ega ekanliklarini ko‘rsatganlar. 

 

Ko‘p vaqtlardan beri shu narsa ma’lumki qobiliyat bilan o‘zlashtirish hamma vaqt ham 

bir  xil  bo‘lavermaydi.  Masalan,  Gogol  Nejinskiy  gimnaziyasida  o‘qiyotganida  adabiyotdan 

«3», inshodan esa «2» baho olar edi. Mendeleev gimnaziyada «o‘rta hol» o‘quvchilardan biri 

bo‘lib  hisoblanishiga  qaramasdan,  keyinroq  borib  genial  olim  bo‘lib  yetishdi.  A’lochi  bo‘lib 

o‘qiganlardan ko‘pchiligining oddiy xizmatchi bo‘lib qolganligi ham sir emas. 

 

Moskva matematika maktabiga asos solgan, hozirgi zamon matematikasida yangi oqim 

yaratgan  atoqli  olim,  akademik  Luzin  maktabda  o‘qigan  davrlarida  matematika  fanidan  «2» 

bahoga  o‘qir  edi,  uyda  matematikadan  yordamchi  o‘qituvchi  bilan  tayyorlanar  edi.  O‘sha 

o‘qituvchining so‘ziga qaraganda, Luzin fanga tamoman layoqatsiz edi. 

 

Taniqli  kinorejissyor  S.M.Eyzenshteyn  maktabda  o‘qigan  vaqtida  rasm  darsidan  faqat 

«3»  baho  olib  o‘qir  edi.  Lekin  keyinchalik  u  o‘z  ustida  tinimsiz  ishlashi  natijasida 

kinematografiya san’ati sohasida talantini ko‘rsatdi. 

 

Mashhur  kishilar  hayotini  olib  qarasak,  ular  ijodiyotida  eng  muhim  o‘rinni  ishg‘ol 

qilgan  narsa  ularning  tinimsiz  ishlash  qobiliyatiga  ega  bo‘lganliklari,  belgilangan  maqsad 

yo‘lida  oylab,  yillab,  o‘n  yillab  ishlay  bilishlari  va  charchamay  unga  erishish  yo‘llarini 

izlashlari bo‘lgandir.  Ma’lumki,  maktabdagi  o‘quvchilar  orasida  darslardan  ulgurmaydigan 

bolalar ham uchraydi. Bunday o‘quvchilarning darslardan ulgurmasdan orqada qolish sababini 

sinchiklab  tekshirish  shuni  ko‘rsatadiki,  ularda  o‘qishga  moyillik  bo‘lmaydi  yoki  ular  dars 

tayyorlash  yo‘llarini  bilmaydilar.  Tajriba  shuni  ko‘rsatadiki,  ularda  o‘qishga  bo‘lgan  qiziqish 

va istak tug‘dirish, shuningdek, ularda dars tayyorlash malakasini hosil qilish ularning darsdan 

ulgurib borishlariga imkoniyat beradi. 

Shuning  uchun  ta’lim-tarbiya  jarayonida  har  bir 

pedagog o‘quvchilarga muayyan fanlardan bilimlar berish, malaka hosil qilish, ularning his va 

irodasiga  ta’sir  etish  bilan  bir  qatorda,  ularning  har  birini  jamiyatning  munosib  quruvchilari 

bo‘lib yetishishlari uchun tinmay o‘z ustilarida ishlash lozim ekanligini ular ongiga singdirish 

kerak.O‘quvchilarning  kelajak  mehnat  faoliyatlaridagi  muvaffaqiyatlari  faqat  ularning 

maktabda  oladigan  bilim  va  malakalariga  bog‘liq  bo‘lmay,  balki,  asosan,  o‘zlarining  bundan 

keyingi o‘z ustilarida tinimsiz ishlashlari orqali yangi bilimlar hosil qilib borishlariga bog‘liq 

ekanligini ularga tushuntirish orkali biz ijodiy qobiliyatlarni rivojlatirishga ega bo‘lamiz. 

Ijodiy  qobiliyatlar  bilimlar,  ko‘nikmalarda  emas,  balki  ularni  egallagan  dinamikasida 

ya’ni bilim, ko‘nikmalar qanday sharoitda tez, chuqur va oson egallanishida namayon bo‘ladi. 

Bu  tushunchadan  bugungi  kunda  ham  foydalaniladi.Va  nihoyat,  yana  bir  tushunchani  ko‘rib 

 

30 

chiqamiz. “Ijodiy qobiliyat – bu bilim ko‘nikma va malakalarni namayon bo‘lishi emas, balki 

ularni  tez  o‘zlashtirilishi  va  un  amaliyotda  samarali  qo‘llanilishidir”.Ushbu  tushunchaning 

yangiligi va to‘laligi nimadaq   

Ushbu  tushunchada    ijodiy  qobiliyatlar  bilim,  ko‘nikma  va  malakalarga 

tenglashtirilmay,  ularga  nisbatan  insonning  munosabati,  bilim,  malaka  va  ko‘nikmalarni 

o‘zlashtirish  yenglligi,  tezligi  va  chuqurligi,  hamda  ularni  ma’lum  bir  fvoliyatini  yengil 

o‘zlashtirishda va shu faoliyatning muvaffaqiyatli bajarishda namayon bo‘ladi. 

Shunday  qilib,  qarama  –  qarshiliklarni  yengish    hamda  haqiqatni  izlash  oqibatida 

olimlar  quiydagi  xulosaga  keldilar,  “Ijodiy  qobiliyatlar  –  shaxsning  individual  psixologik 

xususiyati  bo‘lib,  unga  bilimlar,  ko‘nikmalar  va  malakalarni  o‘zlashtirilishining  to‘liqligi, 

yengilligi,  chuqurligi,  hamda  turli  faoliyatni  o‘zlashtirish  va  uni  muvaffaqiyatli  bajarishga 

bog‘liqdi” bu tushunchani psixologiyaga yirik Rossiya olimi B.M.Teplov (1896-1965) kiritgan 

bo‘lib, u bugungi kunda keng tarqalgandir. 

Yuqorida  aytib  qtilgandek    B.M.Teplov  qobiliyatlarinng  umumiy  nazariyasini  ishlab 

chiqishiga  o‘z  xissasini  qo‘shgan  B.M.Teplovning  fikricha  “Qobiliyatlar”  tushunchasi  o‘z 

ichiga  uch  g‘oyani  qamrab  oldi:  “birinchidan,  qobiliyatlar  deganda  bir  odamni  boshqasidan 

ajratib turadigan individual psixologik xususiyatlar tushuniladi. 

Ikkinchidan qobiliyat deganda har qanday individual psixologik xususiyatni emas biror 

bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlovchi xususiyat tushuniladi. 

Uchinchidan,  “Qobiliyatlar”  odamning  bilimlari,  ko‘nikmlari  va  malakalariga 

tenglashtirimasligi lozim.”. 

B.M.Teplovning  fikricha  qobiliyatlar  doimiy  rivojlanishdagina  mavjud  bo‘lishi 

mumkin. 

Rivojlanmagan, amaliyotda qo‘llanilmaydigan qobiliyat vaqt o‘tishi bilan yo‘qoladi.  

- Axborot texnologiyalari asrida va ayniqsa, talabalar misolida 

- O‘quvchilarning ijodkorlik qobiliyatini baholashning iqtisodiy samarali usuli – kompyuterdan 

foydalanish metodikasi 

IQ  muammolarini  tadqiq  etishda  ko‘plab  ilmiy  yondashuvlar  mavjud.  Ularning 

natijalarini  umumlashtirib,  kreativ  psixologiya  va    u  bilan  bog‘liq  intellektual  qobiliyatlar 

haqida quyidagicha xulosa qilishimiz mumkin: 

Intellektual  “Odarennost(iqtidorli)”  shaxsning  ijodiy  aktivligining  shartlaridan  biri 

bo‘lib, ijodiy faoliyatni aktivlashtirishda motivlashtirish asosiy o‘rin tutadi.  

1.  E.Torrens  nazariyasi  bo‘yicha  IQ  intellektga  bog‘liq  bo‘lmagan  faktordir,  ya’ni 

“intellekt bo‘sag‘asida” bu faktor  quyidagicha taqqoslanadi: agar IQ 115-120 dan past 

bo‘lsa  intellekt  va  kreativlik  yagona  faktorni  tashkil  etadi,  aksincha  IQ  115-120  dan 

yuqori  bo‘lsa,  IQ  intellektga  bog‘liq  bo‘lmagan  kattalik  bo‘lib  qoladi,  bundan  kelib 

chiqadiki past intellektli kreativlik bo‘lmaydi, lekin past kreativli intellektuallar mavjud  

 Yuqoridagi  fikrlarga  ko‘ra  shaxsning  ijodkorlik  xusuiyatini    quyidagi  mezonlar  orqali 

tavsiflash mumkin:   

1.  Ijodiy muammoni ko‘rish va anglash. Idrok etish. Diqqatlilik va e’tiborlilik 

2.  Muammoning  asosiy  qirrasi  va  aloqalarini  anglash,  ko‘ra  bilish.  Fikrlashning 

serqirraligi. 

3.  An’anaviy  qarashlardan  voz  kechish  va  yangicha  fikrni  olg‘a  surish(Gibkiy 

mыshleniya). 

4.  Masalalarni  yechishda  bir  qoliplilik  va  guruxning  fikrlaridan  chetlashishga  xarakat 

qilish. Real fikrlash. 

5.  Ko‘plab g‘oya va aloqalarni qayta guruxlash qobiliyati. Ko‘p variantli fikrlash. 

6.  Ijodkorlik  talab  qiluvchi  muammoni  tizimlashtirilgan  holda  aniq,  ravshan  tahlil  etish 

qobiliyati.  

7.  IQ  talab  etuvchi  muammolarni  sun’iy,  abstrakt  tizimlashtirish  qobiliyati.  (Abstraktnoe 

mыshleniya) 

8.  G‘oyaning bir butunligi va uning strukturasini his etish qobiliyati. 

9.  Barcha yangi va g‘ayrioddiy holatlarni qabul qila olish qobiliyati. 

10. Noaniq holatlarda konstruktiv aktivlik qobiliyati 

 

31 

Ushbu aytib o‘tilgan mezonlar o‘smirlarda qay darajada shakllanganligini bilish maqsadida 

boshlang‘ich  vaqtda  test  savollari,  so‘rovnomalar,  anketa  savol  javoblari  o‘tkazish  ko‘zda 

tutiladi. O‘tkazilgan test natijalari asosida tajriba va nazorat guruxlari ajratiladi.   Test savollari 

yuqorida sanab o‘tilgan mezonlarni o‘zida mujassamlashtirgan holda IQ darajasini belgilovchi 

quyidagi parametrlarga nisbatan tuzilgan: 

1. 

Masala yechishga, fizika faniga moyillik darajasi 

2. 

Fanga qiziqish darajasi 

3. 

Ijodiy faollik darajasi 

4. 

Ijodiy diqqatning serqirraligi va barqarorligi 

5. 

Amaliyotga ijodiy qo‘llash 

6. 

Tasavvur ravshanligi va aniqligi 

7. 

O‘z-o‘zini baholash 

       Akliy  iste’dod  testlari  mazmun  jixatdan  kator  savollar  va  masalalardan  tashkil  topgandir. 

Ularni  yechish  muvaffakiyati  (sarflangan  vaktni  xisobga  olib)  balllar  yigindisi  bilan 

xisoblanadi.  

 

Bolalar  testlar  to’plamini  bajarib  bo’lgandan  keyin  ularning  natijalarini 

standartlashtirilgan yul bilan, ya’ni xar bir sinaluvchi olgan ochkolar mikdorini xisoblash bilan 

shugullanishadi 

Endi qobiliyatlarning sifat va miqdor xarakteristikasini ko‘rib chiqaylik. Qobiliyatlarning 

sifat  xarakteristikasi  haqida  gapirilganda  kishining  qaysi  faoliyatda  ishlayotganligi 

(konstruktorlik,  pedagog,  sport,  iqtisod  va  h.k)  qaysi  faoliyat  turida  ishlab  o‘zini  topishi, 

muvaffaqiyatga erishish mumkinligi nazarda tutiladi. 

Qobiliyatlarning sifat xarakteristikasi uning miqdor xarakteristikasi bilan uzviy bog‘likdir. 

Qobiliyatlarning  mikdoriy  o‘lchami  o‘ziga  xos  tarixga  ega  XIX  asrning  oxiri  XX  asr 

boshlarida  D.Kettel,  L.Termen,  B.Skinnerlar  insonni  o‘zi  shug‘ullanayotgan  faoliyatga 

yaroqligi,  uning  qobilitlari  darajasini  aniqlash  taklifi  bilan  chiqadilar.  Buning  uchun  aqliy 

iste’dod testlaridan foydalanish tavsiya etilgan. 

Buni  qanday  aniqlanganligini  ko‘rib  chiqamiz.  Tadqiq  qilinuvchi  testlarni  tugutgach, 

uning  natijalari  standartlashgan  xalda  ballari  hisoblab  chiqiladi.  Bu  aqliy  iste’dod 

koeffitsientini (IQ — «ay-kyu») aniqlash imkoniyatini beradi. 

IQQ ni aniqlashda quyidagi formuladan foydalaniladi: 

aqliy yosh 

IQ =______x 100 

anik; yosh 

 

Asliy yosh — intellektni aniqlovchi biror — bir shkala asosida belgilanadi. Masalan, 11,5 

yoshli bolaning aqliy yoshi 120 bal shkala bilan aniqlanadi. 

Agar  ikki  bola  100  balldan  yiqqan  bo‘lsa,  lekin  ularning  birini  yoshi                          9,5 

ikkinchisining yoshi 12 da bo‘lsa, u xalda 

Birinchi bolaning IQQ =____ 

= 99, 5 ga 

                       9,5 

Ikkinchi bolaning  IQ =____ 

= 80,1 ga tengdir 

                   14 

ammo  bu  borada  L.S.Vigotskiyning  tanqidiy  fikrlari  mavjud,  zero  agar  bola  berilgan 

vazifani  bajarmasa,  uning  qobiliyat  darajasi  aniqlanadi  deb  hisoblash  notug‘ri.  L.S.Vigotskiy 

iste’dodni  aniqlaydigan  tadqiqotlarni  takroran  o‘tkazish  lozimligini  aytadi,      avval  mustaqil, 

so‘ng  kattalar  yordamida.  Iste’dod  darajasi  esa  avval  mustaqil,  so‘ng  kattalar  yordami  bilan 

o‘tkazilgan tajribalar natijalarini solishtirish asosidagi farq orqali aniqlanadi. Iste’dod darajasini 

aniqlashning  ushbu  usuli  L.S.Vigotskiy  tomonidan  “bola  rivojlanishinng  yaqin  zonasi”  deb 

atalgan. 

Shaxsning  barcha  individual  psixologik  xususiyatlari  kabi  kobiliyatlar  unga  kandaydir 

tabiat  tomonidan  tugma  ravishda,  tayyor  xolda  berilmaydi,  balki  xayot  va  faoliyat  jarayonida 

tarkib  topadi.  Kishi  dunyoga  xech  kanday  psixik  xususiyatlarsiz,  fakat  ularni  orttirishga 

karatilgan umumiy imkoniyatlar bilan keladi, xolos.  

       Xozirgi  paytda  iste’dod  nishonalarini  miyaning  va  sezgi  organlarining  mikrostrukturasi 

 

32 

bilan  boglaydigan  nazariya    eng  maxsuldor  xisoblanadi.  Miya  xujayralarini  chukur  urganish 

iste’dodli kishining nerv turkumalarini kursatadigan morfologik  va funksional xususiyatlarida 

fark  borligini  aniklash  imkoniyatidadir  deb  taxmin  kilish      mumkin.  Shuningdek,  iste’dod 

nishonalarini  nerv  jarayonlarining  ayrim  differensial  xususiyatlari  bilan  (nerv  kuchi, 

muvozanatlashuvi va xarakatchanligi urtasidagi farklarga karab) va shu bilan oliy nerv faoliyati 

turlari bilan boglovchi gipoteza xam xakikatga yakinrokdir.  

       Bulardan tashkari, kobiliyatlarni tabiiy asoslarini nerv sistemasining xususiy xususiyatlari 

deb atalgan xususiyatlar bilan boglaydigan,  ya’ni  ayrim odamlarda kurish, boshka odamlarda 

eshitish,  uchinchi  bir  xilida  esa  xarakat  soxasida  namoyon  buladigan  uziga  xos  tipologik 

xususiyatlar  bilan  boglaydigan  gipotezalar  yana  xam  xakikatga  yakinrokdir.  Jiddiy  statistika 

kobiliyatlar  va  iste’dodlarning  irsiyat  yuli  bilan  utishini  isbotlaydigan  xech  kanday  dalillar 

bermaydi.  Kobiliyatlarning  irsiyat  yuli  bilan  utishi  xakidagi  ilmiy  nazariyaga  xam  karama  – 

karshidir.Psixologiya  fani    differensial  qobiliyatlarning  tug‘ma  bo‘lishini  inkor  etmagan. 

Qobiliyatlarning  rivojlanishiga  tabiiy  zamin  bo‘luvchi  xatti  –  harakat  organlari  va  miya 

tuzilishidagi bu morfologik va funksional xususiyatlar layoqat deb ataladi. 

Layoqatlar turlicha yo‘nalishda bo‘ladi, bir layoqat zaminida turli qobiliyatlar shakllanishi 

mumkin,  bu  faoliyat  «xarakter»iga  bog‘liqdir.  Bugungi  kunda  qobiliyatlarni  rivojlanishida 

tabiiy asosning modiyati hakidagi farazlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi hahida kqplab gapirish 

mumkin. Albatta qobiliyatlar tushunchasi kabi layoqat muammosi ham o‘z tarixiga ega. Lekin, 

ushbu masalarning to‘g‘ri yechimi hali hqm oxiriga yetmagan. 

Qobiliyatni  irsiy  asoslari  bo‘yicha  fanda  turli  qarashlar  mavjud.  Avstraliya  olimi  F.Gall 

(1758-1828)  miya  va  alohida  qobiliyatlar  orasida  bog‘liklik  bor  degan  farazni  ilgari  suradi. 

Ushbu  faraz  to‘g‘rimiq  Qachonlardir  bu  faraz  juda  mashhur  edi,  u  qobiliyatlarni  miya  bilan 

bog‘lagan edi. Lekin F.Gallning aqlning, talant va qobiliyatlarning sifati miyaning katta yarim 

sharlarida  ayrim  joylarda  joylashgan  degan  fikri  fanda  inkor  etilgan.  Lekin  hali  ham  miya 

og‘irligi va qobiliyatlar orasida bog‘liqlik bor degan fikrlar mavjud. Katta peshonali kishilarni 

aqlli,  aql-farosatli,  muammolarni  tez  hal  qiluvchi  bo‘ladi  degan  fikrlarga  hali  ham  duch 

kelamiz  va  aksincha  peshonasi  tor  bo‘lgan  kishilarga  nisbatan  esa  qarama-qarshi  fikrlar 

bildiriladi. Albatta, bu fikrlar o‘z tasdigini topmagan. Inson miyasining ogirligi va k.obiliyatlar 

urtasidagi boglikushk haqidagi fikrlar ham tasdiqlangan esa. Ma’lumki, katta kishi miyasi 1400 

g og‘irlikka ega. Shu jumladan, I.S.Turgenevning miya og‘irligi 2012, D.Bayronniki  -1800g., 

N.Franeniki 1017, mashxur ximik Yu.Libixniki 1362 g. bo‘lganligi aniqlangan. 

Yana shu ham ma’lumki bir aqli zaif kishining miya og‘irligi katta bo‘lgan (2kg.ga yaqin). 

Demak  yuqorida  gapirilgan  fikrlar  o‘z  isbotini  topmadi.  Fan  esa  izlanishlarni  davom 

ettirmokda. 

Butungi  kunda  layoqatlarni  miyaning  mikrotizimi  va  sezgi  organlari  orasidagi  bog‘liqligi 

haqidagi  faraz  o‘zining  mahsuldorligini  namoyon  qilmoqda.Bu  borada  ONFning  (umumiy) 

turlari,  shuningdek,  ONFning  maxsus  turlari,  psixik  faoliyati  ustunlik  qiluvchi  birinchi 

signallar  sistemasi  (badiiy  tur)  va  ikkinchi  signallar  sistemaining  (fikrloviy  tur)  ustivorligi 

haqidagi  ta’limotlari  nazarda tutilgan.Shuni  unutmaslik kerakki  har qanday layoqat  qobiliyati 

darajasiga  yetishi  uchun  ma’lum  rivojlanish  yo‘lini  bosib  o‘tishi  lozim.Har  qanday 

qobliyatning birinchi etapi zarur organik tizimlar va funksional organlar yetishishi bilan bog‘liq 

(tug‘ilgandan to 6-7 yoshgacha). Maxsus qobiliyatlarning shakllanishi kichik va o‘rta maktab 

yoshigacha  davom  etadi.  Kuzatuvlar  shuni  ko‘rsatadiki,  qobiliyatlarni  faol  shakllanishi  shaxs 

rivojlanishining  ilk  bosqichlarida  namoyon  bo‘la  boshlaydi.  Shunday  vakealar  ma’lum 

jumladan, Motsart 9 yoshida musiqiy pessalarni chala boshlagan. Rafael 8 yoshida, Repkin - 4 

yoshida  rasm  chiza  boshlagan,  Pushkin  7  yoshida.  Lermontov  esa  -  8  yoshida  she’r  yozgan. 

Kibernetika otasi Viner 12 yoshida universitetga o‘qishga kirgan. Lekin qobiliyatlarni kechroq 

namoyon bo‘lishi ham mavjud (Akeakov, Shishkov). 

Insonning qobiliyatlarini rivojlantiruvchi faoliyatga quyiladigan asosiy talablar: 

-  faoliyatning ijodiy xarakteri: 

-  ijrochi uchun uning yuqrri qiyinligi: 

-  zarur motivatsiya va zarur emotsional tayyorgarlikni ta’minlashni. 

 

33 

Shuni aloxida ta’kidlash lozimki, agar bajarilayotgan faoliyat yuqori kiyinchilikda bo‘lsa, u 

bolaning  qobiliyatlarini  rivojlanishiga  asos  bo‘ladi,  buni  L.S.Vigotskiy  rivojlanishning  yaqin 

zonasi deb atagan. 

Shuni  unutmaslik  kerak-ki  bola  uchun,  uning  qobiliyatlarini  rivojlanishi  uchun  eng  hal 

qiluvchi sharoit ta’lim va tarbiyadir. 

Bugungi kunda Respublikamizda qobiliyatlarni shakllantirish muammosi ijtimoiy va davlat 

muammosiga  aylangan.  Ushbu  muammoni  xal  qilish  maqsadida  Respublika  TAShXIS 

markazlari va barcha viloyat va tumanlarda shunday markazlar tashkil qilingan.Bugungi kunda 

maxsus  qobiliyatlari  aniqlangan  uquvchilar  o‘zlarini  iqtidorini  namoyon  qilgan  holda  kasb-

hunar kollejlari va akademik litseylarga ixtiyoriy-majburiy ravishda uz ishlarini davom ettirib, 

yullarini  tanlamokdalar.  Bugungi  kunda  psixologiya  fani  bu  yulda  muxim  o‘rinlarini 

egallamokda. 

Zero,  Prezidentimiz  I.A.karimov  bu  borada:  «Biz  o‘z  iste’dodli,  fidoiy  bolalarimiz, 

farzandlarimizga bilim va kasb cho‘qqkilarini zabt etish uchun qanot berishimiz kerak», degan 

fikrlari yuqqrida bayon etilgan mulhazalarin!- yorkin dalilidir. 

        Inson  kobiliyatlarini  rivojlantirishning  muxim  omillari  –  barkaror  maxsus  kizikishlardan 

iborat.  Maxsus  kizikishlar  –  bu  insoniyat  faoliyatining  kandaydir  soxa      mazmuniga  bulgan 

kizikishlari  bulib,  bu  kizikishlar  ana  shu  turdagi  faoliyat  bilan  kasb  tarikasida  shugullanish 

moyilligiga  usib  kutariladi.  Bilishga  doir  kizikish  bu  urinda  faoliyat  usullari  va  uslublarini 

amaliy ravishda egallab olishni ragbatlantiradi.  

 

Chizma-4