1.2. Fond bozorida xosilaviy qimmatli qog’ozlarning iqtisodiy mazmuni Hosila qimmatli qog'ozlar - egasining qimmatli qog'ozlarni sotib olish va sotish huquqini tasdiqlovchi har qanday qimmatli qog'ozlar.
Ikkilamchi qimmatli qog'ozlarning paydo bo'lish sabablari:
Bazis qimmatli qog'ozlar egalari asosiy qimmatli qog'ozdan alohida mavjud bo'lishning mustaqil shakliga ega bo'lishi mumkin bo'lgan huquqlarga ega bo'lib, bu tegishli mulk yoki boshqa huquqni yaxshiroq va samaraliroq amalga oshirish imkonini beradi.Ular asosida bozor uchun jozibador qimmatli qog‘ozlarni chiqarish orqali asosiy qimmatli qog‘ozlarning sifatini oshirish.Jahon amaliyotida ikkilamchi qimmatli qog'ozlar ularni asosiy qimmatli qog'ozlardan va bir-biridan ajratib turuvchi mustaqil nomlar oladi.
Hosila tushunchasi ikki jihatdan mavjud.
Tor ma'noda, hosilalar - muddatli shartnomalar va ularni tuzish va bajarish uchun maxsus shartlar.
Keng ma’noda hosilaviy vositalar tovar, pul, mulk, qimmatli qog‘ozlar kabi birlamchi daromad keltiruvchi aktivlarga asoslangan har qanday bozor vositalaridir. Ular ma'lum bir xavf darajasi uchun eng yuqori daromad olish yoki minimal xavf bilan ma'lum daromad olish, soliqqa tortishni kamaytirish va bozor ishtirokchilari tomonidan ilgari surilgan boshqa shunga o'xshash maqsadlarga erishish uchun ishlatiladi. Ikkinchi holda, lotinlar sinfiga nafaqat fyuchers shartnomalari, balki boshqa har qanday yangi vositalar, masalan, cheksiz xilma-xillikdagi ikkilamchi qimmatli qog'ozlar, qimmatli qog'ozlarning fyuchers shartnomalari bilan kombinatsiyasi va boshqalar kiradi.
Hosila qimmatli qog'ozlar asosiy belgilari:
1.ularning narxi har qanday o'ziga xos shaklni olishi mumkin bo'lgan asosiy aktivning narxiga asoslanadi;
2.hosilaviy vositalar muomalasining tashqi shakli bazaviy qimmatli qog'ozlar muomalasiga o'xshaydi;
3.boshlang'ich aktivning (aktsiyalar - abadiy, obligatsiyalar - yillar va o'n yilliklar) davriga nisbatan ancha cheklangan vaqt davri (odatda bir necha daqiqadan bir necha oygacha);
4.ular sizga boshqa aktivlarga nisbatan minimal investitsiyalar bilan foyda olish imkonini beradi, chunki investor aktivning qiymatini to'lamaydi, faqat kafolat (marja) to'lovini to'laydi.
O'zbekistonda hosila qimmatli qog'ozlarni chiqarish va ular muomalada bo'lishining o'ziga xos xususiyatlari mavjud. Hosila qimmatli qog'ozlarni chiqarish va ularning muomalada bo'lishi haqidagi Nizomga muvofiq respublika hududida faqat ularning negizida aktsiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog'ozlari yotadigan Hosila qimmatli qog'ozlar chiqarilishi mumkin. Mazkur Hosila qimmatli qog'ozlarning emissiya prospekti davlat ro'yxatidan o'tishi va belgilangan tartibda ro'yxatga olish raqamiga ega bo'lishi lozim. Hosila qimmatli qog'ozlarning emitentibu Hosila qimmatli qog'ozlarni chiqaruvchi va ushbu qimmatli qotozlar egalarining oldida ular bo'yicha o'z nomidan majburiyatga ega bo'lgan yuridik shaxsdir. Hosila qimmatli qog'ozlarni chiqarish to'g'risidagi qaror uni chiqarish vakolatiga ega bo'lgan emitentning boshqaruv idorasi tomonidan qabul qilinadi. Mazkur idoraning o'zi Hosila qimmatli qog'ozlarning emissiya prospektini tasdiklaydi. Agar Hosila qimmatli qog'ozlar bazis aktivining qiymati 1 mln. so'mga teng yoki undan ortiq bo'lsa, emissiya prospektini davlat ro'yxatidan o'tkazish qimmatli qog'ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi tomonidan amalga oshiriladi. qolgan holatlarda Hosila qimmatli qog'ozlar ushbu markazning hududiy mintaqalardagi bo'limlarida davlat ro'yxatiga olinadi..
Hosila qimmatli qog'ozlar sinflarga va seriyalarga bo'linishi mumkin.
Sinf - bu uning negizida bitta bazis aktivi yotadigan bir turdagi Hosila qimmatli qog'ozidir.
Seriya - bu ijro bahosi va amal qilish muddati bir xil bo'lgan bir sinfning
Hosila qimmatli qog'oz bazis aktivining sertifikasiyasi qimmatli qog'ozning turi, xili, toifasi, uning nominal qiymati, bir donasining narxi, miqdori, emitenti, umumiy qiymati haqidagi axborotni va boshqa ayrim ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak. Hosila qimmatli qog'ozlar oldi-sotdisi muddatini kechiktirishga; bitim rasmiylashtirilayotgan vaqtda sotuvchining mulki bo'lmagan Hosila qimmatli qog'ozlarning sotilishiga, shuningdek,hosila qimmatli qog'ozlar ning amal qilish muddati tugayotgan kunda ularning sotilishiga yo'l qo'yilmaydi.
