Udk: 30. Hamroqulov xushbaxt sadriddinovich xalqaro moliya munosabatlari barqarorligini ta’minlashda valyuta siyosatining o’rni

3.3-rasm. AQSh dollari indeksi va AQSh dollarining so‘mga nisbatan o‘rtacha oylik almashuv kursi³³

32. 
    Ma‘lumot uchun FRT joriy yilning 22 mart, 14 iyunь va 27 sentyabrь kunlari qayta moliyalash stavkasi (fed fund rates) 1,5 foizdan 2,25 foizgacha oshirgan bo‗lsa, Angliya banki 2018 yil 2 avgustda stavkani 0,75 (0,25 bazaviy bandga) foizga ko‗tardi.
    

32. 
    Markaziy bank
    

80

Jumladan, dollarning qiymati Buyuk Britaniya funtiga nisbatan 5,9 foizga, Xitoy yuaniga nisbatan 7,5 foizga, Rossiya rubliga nisbatan 16,2 foizga, Janubiy Afrika randisiga nisbatan19,1 foizga va Argentina pesosiga nisbatan 96

foizga o‗sdi. Buni AQShda investitsion faollikning tiklanishi va FRT tomonidan

pul-kredit	siyosatining	normallashtirilishi hisobiga joriy		yil yakunlari bo‗yicha
so‗nggi	10 yil mobaynida		kuzatilgan eng yuqori o‗sish ko‗rsatkichi bo‗lishi
to‗g‗risidagi kutilmalar		bilan	izohlash mumkin.Tahlillar	shuni ko‗rsatmoqdaki,

O‗zbekiston moliya bozori xalqaro moliya bozorlariga kuchli integratsiya qilinmagan bo‗lsa-da, tashqi savdo hamkor mamlakatlar milliy valyutalari

kurslari orqali dollar indeksining o‗zgarishi milliy valyuta – so‗mning almashuv kursiga ma‘lum muddat kechikish bilan ta‘sir ko‗rsatadi.
Joriy yilning 10 oyida valyuta almashuv kursi dinamikasi iqtisodiyotning
fundamental faktorlari va tashqi omillar, jumladan, iqtisodiy agentlarning

inflyatsion	va	devalvatsion		kutilmalari,		to‗lov balansi		joriy	hisoblar
hisobvarag‗ining holati va			xorijiy	valyutadagi		kreditlarga	bo‗lgan		talabning
oshishi ta‘sirida		vujudga	kelgan talab		va taklif holatidan		kelib	chiqqan holda
shakllanib,	o‗zining o‗rtacha qiymatidan				deyarli	uzoqlashmadi. Mazkur			davrda

dunyoning aksariyat rezerv valyutalari hamda mamlakatimizning savdo hamkorlari milliy valyutalari kurslari AQSh dollariga nisbatan qadrsizlanishiga qaramasdan, milliy valyuta almashuv kursi oldingi yillarda kuzatilgan doimiy devalьvatsiya tendentsiyasidan farqli ravishda turli xil yo‗nalishdagi dinamikaga ega bo‗ldi.

2018 yilning yanvarь-iyulь oylarida valyuta kursi dinamikasi asosan mavsumiy omillar ta‘sirida shakllandi. Bunda yanvarь oyida eksport tushumlari va xalqaro pul o‗tkazmalari hajminingnisbatan kam bo‗lganligi sharoitida milliy valyuta almashuv kursi 8139 so‗m/dollardan 8247 so‗m/dollargacha pasaydi.Shu bilan birga, mart-iyulь oylarida eksport va xalqaro pul o‗tkazmalaridan valyuta tushumlarining oshishi natijasida so‗mning almashuv kursi teskari dinamikaga ega bo‗lib, birinchi avgust holatiga 7781 so‗m/dollargacha qadri oshdi. Bundan
81

tashqari, chet el valyutasidagi kreditlar hajmining tez sur‘atlarda o‗sishi va dollarlashuv darajasining pasayishi ichki valyuta bozoridagi xorijiy valyutaga bo‗lgan talabning qisman qondirilishiga xizmat qildi. Shuningdek, milliy valyutadagi muddatli va jamg‗arma depozitlar hajmining oshishi ham so‗m almashuv kursining shakllanishiga ta‘sir ko‗rsatdi.

Joriy yilning avgust oyidan boshlab tashqi omillarning almashuv kursi dinamikasiga ta‘siri kuchaydi. Hisob-kitoblarga ko‗ra, asosiy savdo hamkor davlatlar valyutalari kurslarining keskin o‗zgarishi so‗m almashuv kursiga bir oydan uch oygacha bo‗lgan muddatdan so‗ng o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. Yuqorida keltirilgan omillar ta‘sirida 2018 yilning avgust oyidan boshlab so‗m almashuv kursining ichki valyuta bozoridagi sharoitlarga javoban o‗zgarishi kuzatilib, joriy yilning 1 oktyarbь va 1 noyabrь holatlariga mos ravishda 8184 va 8247 so‗m/dollarni tashkil etdi (yil boshida – 8139 so‗m/dollar).
Milliy valyutaning qadrsizlanishi ichki narxlar shakllanishiga ma‘lum darajada ta‘sir ko‗rsatadi. Markaziy bank hisob-kitoblariga ko‗ra, so‗m almashuv kursining bir foizga qadrsizlanishi yillik inflyatsiya sur‘atining o‗rtacha 0,2 foiz bandga tezlashishiga olib keladi.
2018 yilning sentyabrь oyidan boshlab O‗zbekistonning asosiy savdo hamkor mamlakatlari moliya bozorlaridagi holatning mo‗‘tadillashuvini inobatga olsak, ichki omillar ta‘sirida joriy yil oxirigacha so‗m almashuv kursining yil boshidagi darajasiga nisbatan keskin o‗zgarishi kutilmayapti.
Milliy valyuta almashuv kursining mavsumiy omillar ta‘sirida shakllangan ortiqcha baholanish tendentsiyasi (currency overvaluation) makroiqtisodiy disbalansni yaratadi. Joriy hisob-kitoblar uchun ochiq iqtisodiyot sharoitida foiz stavkalarining qoplanmagan pariteti (uncovered interest rate parity, UIP) buzilishi va foiz stavkasi tafovutlari ortishi ma‘lum bir muddatdan keyin ichki valyuta bozoriga bosimni vujudga keltirishi mumkin.
2019–2021 yillarda pul-kredit siyosati instrumentlaridan foydalanish va ularni rivojlantirishda asosiy e‘tibor pul-kredit siyosatining operatsion va oraliq
82

maqsadlariga erishishga hamda bank tizimidagi likvidlilikni samarali tartibga

solishga qaratiladi. Bunda Markaziy bank pul-kredit siyosatining foiz
instrumentlaridan moliyaviy aktivlarning narxiga ta‘sir ko‗rsatish maqsadida
foydalanib, iqtisodiyotdagi real foiz stavkalarining ijobiy darajada shakllanishi uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratib boradi.
Markaziy bank 2019–2021 yillarda bank tizimidagi likvidlilik hajmini maqbul darajada ushlab turish,likvidlilikning tarkibiy profitsiti yoki defitsitiga
yo‗l qo‗ymaslikka qaratilgan pozitsiyasini saqlab qoladi. Xususan, o‗tgan davrlarda bank tizimidagi avtonom omillar hisobiga shakllangan likvidlilik dinamikasi keskin o‗sish sur‘atlarini ko‗rsatmoqda
Kelgusi yillarda davlat byudjetining defitsit bilan ijro etilishi va monetar
oltinni sotib olish bilan bog‗liq operatsiyalarning saqlanib qolishi bank
tizimidagi likvidlilikni oshiruvchi omillar hisoblanadi. Bu esa bank tizimidagi likvidlilikni tartibga solishda Markaziy bankning sterilizatsiya operatsiyalarini muntazam ravishda o‗tkazib borishni taqozo etadi. Bunda sterilizatsiya operatsiyalari qisqa muddatli depozit auktsionlarini o‗tkazish orqali amalga
oshiriladi.
Shuningdek, zarur hollarda vaqti-vaqti bilan tijorat banklaridan uzoq

muddatli	depozitlar		jalb	qilish	bo‗yicha	yoki	Markaziy	bankning
obligatsiyalarini joylashtirish				bo‗yicha auktsionlar ham o‗tkazilishi mumkin.
2019–2021		yillarda		Markaziy bank tomonidan pul-kredit					siyosati
instrumentlarini		yanada		takomillashtirishda		yuzaga keladigan			yangi
makroiqtisodiy sharoitlar inobatga olinadi. Bunda qo‗yilgan							vazifani	hal	qilishda

pul-kredit siyosati instrumentlarining o‗ziga xos ustunlik yoki kamchilik

tomonlari bo‗lishi mumkin. Aslida pul-kredit siyosatining barcha
instrumentlarining yakuniy maqsadi bir xil bo‗lishiga qaramasdan, ularning
ishlash mexanizmlari va ta‘sir kuchi turli xil bo‗ladi. Shu sababli muayyan davrda
aniq vazifani bajarishda bir yoki bir nechta instrumentlar majmuidan foydalaniladi. Pul-kredit siyosatining amaldagi mavjud instrumentlar (interventsiya, qayta
83

moliyalash stavkasi, majburiy zaxiralash, Markaziy bank kreditlari) etarli emasligi, ularning samaradorligi pastligi hamda bank tizimidagi likvidlilikka o‗z vaqtida ta‘sir ko‗rsatish imkoniyatlari cheklanganligi ularni qo‗llash strategiyasi va uslublarini qayta ko‗rib chiqishni taqozo etmoqda.

Kelgusi yillarda ham Markaziy bank tomonidan sterilizatsiya operatsiyalarini amalga oshirishda interventsiyalar strategiyasi takomillashtirilib boriladi. Pul-kredit siyosatining majburiy zaxiralash instrumenti bo‗yicha 2018 yilda amalga oshirilgan qator o‗zgarishlar ushbu instrumentni xalqaro standartlarga yaqinlashtirdi. Zarur hollarda, pul-kredit sharoitlaridan kelib chiqib, majburiy rezerv normativlariga yangi o‗zgartirishlar kiritib borilishi mumkin. Bundan tashqari, Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga likvidlilik taqdim etish uchun xorijiy valyutani garovga olgan holda ajratiladigan kredit va tijorat banklari bilan valyutada svop operatsiyalari auktsion savdolarini o‗tkazish yo‗lga
qo‗yiladi. Markaziy bank pul-kredit siyosatining amaldagi mavjud instrumentlarini rivojlantirish bilan bir qatorda yangi instrumentlarni joriy etishga asosiy e‘tibor qaratadi.Inflyatsion targetlash rejimiga o‗tishda foiz kanalining muhimligi, mamlakatimizda pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi samarali ishlamayotganligi hamda etarli darajada rivojlanmaganligini inobatga olib, bank tizimidagi likvidlilikka samarali ta‘sir ko‗rsatishda Markaziy bank tomonidan yangi foizli instrumentlar joriy qilinadi.