Udk: 30. Hamroqulov xushbaxt sadriddinovich xalqaro moliya munosabatlari barqarorligini ta’minlashda valyuta siyosatining o’rni

2.2-rasm. Valyuta riski turlari

67

1. 
   Pul o‘tkazishda yuzaga keladigan risk - xorijiy valyutada ifodalangan (misol uchun, xorijdagi filialning hisobotlari) flrma yoki bankning moliyaviy hisobotlari natijalarini milliy valyutaga o‘tkazish (misol uchun, flrmaning moliyaviy hisobotlarini jamlash vaqtida);
   

2. 
   Tranzaktsiya (bitimlar) riski - to‘lovni kelajakdagi bir sanada amalga oshirishda, milliy valyuta qiymatining yoki bitim daromadliligining noaniqligini aks ettiradi. Bunga misol qilib, import qiluvchiga kredit taqdim etilgan holda, import qiluvchi valyutasida tovarlarni eksport qilishi uchun xizmat qiladi;
   

3. 
   Iqtisodiy risk - kelajakda valyuta ayirboshlash kurslarining o‘zgarishi natijasida, xorijiy valyutada ifodalangan firma aktiv va majburiyatlarining milliy
   

valyutadagi qiymatining o‘zgarishidir. Bunga misol qilib, flrmaning xorijiy bo‘linma va filiallarining aktivi va majburiyatlarini ko‘rsatish mumkin.

Pul o‘tkazishda yuzaga keladigan risk - bu hisob-kitob amaliyotida yuzaga kelib, xorijiy valyutada ifodalangan firma yoki bankning aktiv va majburiyatlarining milliy valyutaga o‘tkazishda, davriy ravishda ayirboshlash kursining o‘zgarib turishidir. Agarda, milliy valyutada ifodalangan xorijiy valyuta qimmatlashsa, u holda firma yoki bankning xorijiy valyutadagi aktivlari, majburiyatlari va mol-mulki ham, milliy valyutaga nisbatan qiymat jihatidan oshadi. Xorijiy valyuta ayirboshlash kursining qadrsizlanishi yuqoridagi holatning aksi bo‘lib chiqadi.

Tranzaktsiya (bitimlar) riski to‘lashga yo‘naltirilgan yoki to‘lovga qabul qilingan xorijiy valyutada ifodalangan hisob bilan bog‘liq moliyaviy riskdir. Ayirboshlash kursi tranzaktsion ko‘rinishga tegishli ravishda xejerlash (sug‘urtalash) orqali barham berilmagunga kadar, firmaning daromadiga, milliy valyutada to‘lovlarni qabul qilish va to‘lash o‘zgarishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta‘sir qiladi. Barqaror siyosatni amalga oshirish maqsadida, tijorat banklari doimiy ravishda o‘z mijozlaridan ayirboshlash kursining kutilmagan o‘zgarishlaridan yuzaga keladigan zararlarning oldini olishi uchun, ularni xejerlashni tavsiya qiladilar.

68

Banklar o‘z mijozlari qatori risklarni minimallash-tirish manfaatini ko`zlaydilar. Foiz risklari holatida xalqaro banklar va firmalar, odatda, ayirboshlash kursining taxminlashtirishga juda ko‘p vaqtlari va harakatlarini sarflaydilar. Ayirboshlash kurslarini taxminlashtirish milliy (ichki) foiz stavkalarini baholashdan ancha murakkab hodisa ekanligini isbotlab berdi. Bunga asosiy sabab bo‘lib, har qanday davlatda ichki foiz stavkalariga nisbatan, ayirboshlash kurslarining juda ko‘p miqdordagi murakkab o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega ekanligidir.

Ayirboshlash kurslari va foiz stavkalarini taxminlashtirishga kizikish, va o‘z navbatida, xorijiy valyutalar pozitsiyasini «ochik» qoldirish (xejerlamaslik) korporativ xazinachilikda yuqori bo‘lib turibdi, bu esa, ba‘zida salbiy natijalarga olib keladi.²⁸
Tijorat banklaridagi valyutani ayirboshlash bo‘linmalari ham, odatda ochiq pozitsiyalarni ushlab turishga harakat qilishadi: «uzun» pozitsiyani (xorijiy valyuta zahiralarini ko‘paytirish) yoki «qisqa» pozitsiyani (xorijiy valyuta zahiralarini kamaytirish) qoldiradilar. Bu holat, odatda, bank iqtisodchisi yoki bosh valyuta dileri tomonidan tayyorlangan va yuqori raxbariyat tomonidan ma‘qo‘llangan «bog‘liq» valyuta taxminlashtirishga asoslangan, maqsadli risklarni qabul qilishdir. Bu esa, o‘z navbatida, bank uchun katta xatar keltiradi. Shunday qilib, valyuta savdosida bank menejmenti uchun eng samarali siyosat bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   mijozlar tashabbusi bilan amalga oshiriladigan tijorat tranzaktsiyalari (savdo bitimlari asosida bo‘lgan) uchun valyuta bitimlarini cheklash;
   

2. 
   korporativ mijozlar tomonidan doimiy ravishda talab qilinadigan valyuta kassalari uchun overnayt amaliyotiga qattiq cheklovlar o‘rnatish, hamda asosiy konvertirlanadigan valyutalar uchun limitlarni belgilash;
   

22. 
    bankning valyuta savdosida aktiv bo‘lgan barcha korporativ va boshqa
    

28. 
    Abdullaev YO.A., Qoraliev T.M., va boshqalar ―Bank ishi‖. Darslik - B.M.: T.: ―Iqtisod-Moliya‖, 2009 y., Abdullaeva SH.Z. Qulliyev I.M. O'quv uslubiy qo'llanma,-T.: ‖Bank risklari‖, 2014
    

69

mijozlar uchun, bankning ish vaqti va overnayt vaqtida, valyutani ayirboshlashga limitlar, shuningdek, ularning faoliyati ustidan monitoring o‘rnatish.

Iqtisodiy risk - mazkur valyuta riskining uchinchi ko‘rinishi bo‘lib, multimilliy firma uchun eng muhim risk hisoblanadi va firmaning aktiv qiymatiga ayirboshlash kursi o‘zgarishining uzoq muddatli ta‘sirini ulchaydi.
Valyuta-iqtisodiy riskni ulchanishi mushkul vazifadir. Chunki, valyuta kursining o‘zgarish samarasini bir vaqtning o‘zida nisbiy inflyatsiya sur‘atlari (uning asosida yotgan va har bir valyuta bilan bog‘liq) pul oqimlariga ta‘sirining oldini olish to`laqonli tahlilsiz mumkin emas.
Firmaga valyuta kurslari o‘zgarishlarining iqtisodiy ta‘siri, inflyatsiya sur‘atlaridagi kurs o‘zgarishlari farqlarining to‘liq koplanganligiga bog‘liq. Agar (narx nazoratiga, tangar siyosat o‘zgarishiga va boshk.) haqiqiy valyuta kursi (uz navbatida, nisbiy narxlar) o‘zgarsa, u holda nisbiy narxlar o‘zgarishi oxir-oqibatda firmaning uzoq muddatli raqobatli riskini aniqlab beradi. Bunda qat‘iy belgilangan valyuta kursi tartibi, suzib yuruvchi kurslar tartibiga nisbatan valyutaning katta raqobatli riskiga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, banklar har bir alohida amaliyot bo‘yicha (valyuta kelishuvi, himoya kelishuvi, oltin kelishuvi, multivalyuta kelishuvi, kafolatlar qo‘llanilishi, forvard bitimlari va svop bitimlari) valyuta risklarini tartibga solishda turli uslublarni qo‘llash yo‘li bilan, valyuta amaliyotlaridan zararlar riskini kamaytirishga harakat qilishlari zarur.
Valyuta kurslari o‘zgarishlarini aniqroq prognozlash-tirish, valyuta risklarini sug‘urtalash (xejerlash) dan foydalanish zarurdir.
Banklar barqaror siyosatni ishlab chiqishlari, ya‘ni xorijiy valyutada barcha aktiv va majburiyatlar miqdori hamda muddatlariga limit o‘rnatishlari hamda har bir alohida valyuta limitlari bo‘yicha doimiy monitoring va davriy kuzatishni amalga oshirishlari zarur. Bunday siyosat bo‘yicha kurilayotgan chora-tadbirlar va limitlar bankning kredit siyosatida mukammal belgilanishi shart.
Shuni ham qayd etib o‘tish lozimki, hozirgi kunda vakolatli banklar valyuta

70

amaliyotlarini qo‘llash doirasini jahon tajribasiga muvofiq kengaytirishga yordam beradigan shart-sharoitlar yaratishlari lozim. O‘zbekiston valyuta bozorini erkinlashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishini hisobga olgan holda, manfaatdor idoralarga xalqaro valyuta bozori faoliyat yuritish uslublarini dikkat bilan o‘rganish hamda mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta ‘sirlarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida, valyuta risklarini tartibga solish instrumentlarini qo‘llashni kengaytirishlari kerak.

Hozirgi vaqtda, tijorat banklarining valyuta bozoridagi faoliyatini Markaziy bank tomonidan tartibga solinishi, bank tizimidagi eng muhim va dolzarb masalalardan biri bo‘lib turibdi. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»²⁹gi qonunning 40-moddasiga muvofiq, Markaziy bank valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilish bo‘yicha davlat organi bo‘lib hisoblanadi.
Bu masalaning dolzarbligi, asosan, ko‘pgina yirik vakolatli banklar aktivlarining asosiy qismini valyuta sohasiga yo‘naltirilganligi, ya‘ni xorijiy valyutadagi aktivlardan iboratligi bilan izohlanadi. O‘zbekiston Respublikasi hududida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish tamoyillari va valyuta qimmatliklari bilan ishlash tartibi O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 7 maydagi «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi Qonuni bilan aniqlanadi. Ushbu qonun talablariga muvofiq, O‘zbekiston hududida xorijiy valyuta bilan bog‘liq barcha hisob-kitoblar faqat vakolatli banklar orqali, ya‘ni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta operatsiyalarini o‘tkazishga ruxsat beruvchi litsenziyasiga ega bo‘lgan tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday litsenziyaga ega bo‘lgan tijorat banklari, vakolatli banklar hisoblanadilar.
Tijorat banklarining valyuta faoliyatlarini tartibga solishda ochiq valyuta pozitsiyasining yuritilishi haqidagi hisobot muhim vvin tutadi. Bu hisobot tahlil

29. 
    O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1995-y., 12-son, 247-modda; 1998-y., 9-son, 181-modda; 1999-y., 5-son, 124-modda; 2001-y., 1-2-son, 23-modda; 2003-y., 1-son, 8-modda; O‗zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‗plami, 2004-y., 51-son, 514-modda; 2006-y., 37-38-son, 373-modda; 2007-y., 52-son, 533-modda; 2009-y., 15-son, 176-modda, 37-son, 403-modda, 39-son, 423-modda, 52-son, 553-modda; 2012-y., 15-son, 163-modda; 2013-y., 1-son, 1-modda; 2014-y., 20-son, 222-modda, 50-son, 588-modda; 2015-y., 52-son, 645-modda;
    

Qonun hujjatlari ma‘lumotlari milliy bazasi, 05.01.2018-y., 03/18/456/0512-son

71

qilinishining zarurati, Markaziy bank tomonidan respublikadagi mavjud vakolatli banklarning valyutaviy risklarini kamaytirishga qaratilgan siyosati bilan izohlanadi. Chunki, Markaziy bank tomonidan vakolatli banklarga chet el valyutasi bilan bog‘liq operatsiyalarga limit o‘rnatiladi. Bu tartib bo‘yicha bankning o‘z mablag‘lariga nisbatan 20 foizgacha valyuta sotib olishi va sotishiga ruxsat bor. Bir valyuta turi bo‘yicha bu ko‘rsatkich 5 foiz qilib belgilangan. Limit o‘rnatishning asosiy sababi, vakolatli banklarning valyutaviy risklarini kamaytirishdir. Chunki, vakolatli banklar barcha aktivlarini chet el valyutalariga kuysa, va bu valyutalarning kursi jahon valyuta bozorida tushib ketsa, bank aktivlari kamayishi va xatto bank bankrot bo‘lishi mumkin (bu o‘z navbatida, mamlakat iqtisodiyotining sekin-astalik bilan inqirozga yuz tutishiga olib keladi). Shuning oldini olish maqsadida, bu limit barcha vakolatli banklar uchun joriy qilingan.

Valyuta pozitsiyasiga limit, har bir davlatda, uning iqtisodiyotining holati va mamlakatning moliyaviy tizimining o‘ziga xosligidan kelib chiqib o‘rnatilishi ma‘lum. Quyida keltirilgan ma‘lumotlar bunga yorkin dalil bo‘ladi.
Banklar - banklararo bozor ishtirokchisi sifatida quyidagi risklarga duch keladilar:

1. 
   Tulamaslik riski. Bank yoki qarzdor-korporatsiyaning olingan qarzlar va ular bo‘yicha foizlarni tulay olmaslik extimoli mavjud. Ushbu bozordagi qarzlar va depozitlar ta‘minot talab kilmaydi.
   

2. 
   Bozor riski. Foiz stavkalarining kutilmagan tebranishlari bankning mablag‘lar manbasiga salbiy ta‘sir etishi mumkin. Banklararo bozor, suzuvchi foiz stavkalariga asoslanganligi uchun, qarzdorlar kreditlarni qaytarishga kiynalib koladi (Londondagi banklararo depozitlar bo‘yicha taklif stavkalari nobarqaror hisoblanadi, ayniqsa, inflyatsiya sharoitida).
   

3. 
   Ma‘lum mamlakatda faoliyat yuritish riski. Mamlakat o‘z banklariga xorijiy banklardan olingan qarzlar va depozitlarni tulab berishni takiklashi mumkin (masalan, 1919 yilda Rossiyadagi inkilob paytida, 1961 yilda Kubada). To‘lov balansi holatining yomonlashuvi va xalqaro zahiralarning keskin qisqarishi,
   

72

debitorlarni sinditsirlashgan qarzlar va ular bo‘yicha foizlarni to‘lashiga xalakit qiladi.

4. 
   Valyuta riski - valyutaning almashuv kurslarini keskin o‘zgarishi, bankning aktiv va passivlarini boshqarishni qiyinlashtiradi. Masalan, 1985-1987 yillarda amerika dollari kursining pasayishi va Yapon ienasi qiymatinnig oshishi, kuplab xalqaro banklarning tarkibi va foydasiga jiddiy salbiy ta‘sir ko‘rsatdi.
   

4. 
   Likvidlilik riski. Banklar tomonidan banklararo depozitlarning ma‘lum bankdan talab qilinishi, ushbu bankning o‘z aktivlarini sotish va zarar ko`rishga majbur qiladi.
   

4. 
   Inqirozning yuzaga kelish riski. Kachonki, 1974 yildagi (Xermtatt Bank va Frenklin Neyshil Benk) kabi jahon moliya inqirozi, yoki 1982 yildagi rivojlanmagan mamlakatlardagi qarzdorlik inqirozi (Meksika va Braziliya), yoki 1984 yildagi mahalliy banklar inqirozida (Kontinental Illinoys) - har doim ham "domino" kurkuv ta‘siri yuzaga keladi.
   

4. 
   Siyosiy risk. 1979 yilda AQSH hukumati Eronning AQSH dollaridagi aktivlarini, 1985 yilda Liviyaning AQSH dollaridagi aktivlarini muzlatdi.
   

35.