Uchinchi renessans: ilm-fan va ta’lim taraqqiyoti istiqbollari

“Uchinchi renessans: ilm-fan va 
ta’lim taraqqiyoti istiqbollari”
 
 
ISSN 2181-1784 
398 
w
www.oriens.uz
2021
 January
 
ва “шарқ тарафдори” нуқтаи-назаридан Теҳрон университети профессори 
С.Х.Наср (70-йиллар бошларида) хомхаёл, дея ҳисоблайди.
Модомики, билишнинг турли даражасидаги ва борлиқ пиллапояларида 
мавжуд бўлган ва ишонч ҳосил қилган ўрта асрларга хос шарқона (анъанавий) 
инсон диний битикларга ёзилган бўлса, у ҳолда инсоннинг янги замондаги 
тасаввурлари анъанавий инсонни тушуниш учун улкан тўсиқ бўлади, 
замонавий фалсафий тамойилларнинг ўрта аср мутафаккирларининг “ўхшаш” 
қонунларига кўчирилиши эса англашилмовчиликка олиб келади. Шарқ билан 
Ғарбни қиёслаб бўлмайди. “Қачонки Шанкар ундай деган, бундай деган, 
десалар, ва бу фикр Беркли ёки XVIII асрдаги бошқа файласуф томонидан ўз 
тасдиғини топган, билишнинг айнан ўша воситалари ҳақиқатан бошқаларга ҳам 
аён бўлганмикин, дея сўраш ўринли. Арастунинг билиш идрок этувчи онгнинг 
шаклланишига боғлиқ, деган ҳикматли сўзларини ҳамиша ёдга олиш лозим”. 
Айрим Шарқ анъаналарини бир-бири билан қиёслаш бирмурча самарали, бироқ 
бу мавзу ўзининг европоцентриклиги билан етарлича ривож топади. Бошқа 
тарафдан Шарқ алломалари европоцентрикликнинг пинҳона комплексини 
намоён этар экан, мамлакат қонунларини уларнинг Ғарб қонунларига ўхшаши 
асосида тасдиқлашга уриндилар. Замонавий Ғарб кишиси ҳатто “Шарқ 
метафизикасининг кўмагисиз ўзининг хусусий анъаналарининг яхлитлигини 
қайта очишга қодир бўлмаган бир пайтда, С.Х.Насрнинг ўз диний 
қадриятларини мангу сақлаб қолган Шарқнинг устунлигига ишончи комил эди” 
[9; 56-57, 59].
Айнан замонавий Шарқ файласуфлари Ғарб кишиси томонидан 
йўқотилган маънавий қадриятларни қайта тиклаши учун Ўрта аср Ғарби билан 
ҳозирги замон Ғарби ўртасига “кўприк” солишга кўмаклашишлари мумкин. 
С.Х.Насрнинг “мутлақликнинг нисбийлиги” тамойили ҳам замонавий 
зиддиятли ҳолатдан чиқишга имкон бўлиб хизмат қилиши мумкин, яъни диний 

---