Uchinchi renessans: ilm-fan va ta’lim taraqqiyoti istiqbollari

“Uchinchi renessans: ilm-fan va 
ta’lim taraqqiyoti istiqbollari”
 
 
ISSN 2181-1784 
397 
w
www.oriens.uz
2021
 January
 
“Аллоҳнинг нури”ни оламга “таратувчи”, Худонинг иродасини ошкоралик 
орқали ифодаловчи сифатида талқин қилади [6; 137, 22, 65-66, 328, 346]. У 
инсон моҳиятини диний-фалсафий талқин қилишдан келиб чиққан ҳолда, 
исломни ва бошқа дунёвий динларни, анъанавий ва ғарб инсонини, эътиқод ва 
тафаккурни қиёслайди. “Инсон ва табиат: замонавий инсоннинг маънавий 
таназзули” (1968), “Ислом ва замонавий инсоннинг ҳалокатли ҳолати” (1968) 
каби асарлари ижтимоий фалсафа, маданиятшунослик ва сиёсатшунослик 
замирида замонавий инсон мавзусини бошлаб беради [7; 8;]. “Тангрининг 
шакли” сифатида маънавий воқеъликда яшовчи Тангри томонидан инъом 
этилган анъанавий инсон (“ер ва осмон ўртасидаги кўприк”, Тангрининг ердаги 
“ҳоким ўринбосари”и) Худони унутишга интилувчи, ҳар қандай муқаддас 
туйғуларни йўқотган ва ўз эркининг қулига айланган, табиатни яксон этувчи, 
ҳамда муқаддас ва мангу қадриятларни қўмсашни сақлаб қолган ва уларни 
қайтаришга (Уйғониш ва Маърифат асрида юзага келган Ер шарини сунъий 
равишда яратишга) беҳуда уринувчи Ғарб кишисига мутлақо зиддир. 
Маданиятлар ва тамаддунлар доирасида (ҳинд ва хитой) анъанавий Ғарб 
типидаги инсоннинг ўхшашлигини ўрганар экан, у “универсал” (“комил”) 
инсон муаммосига ёндашади. Унинг фикрича, ҳар бир диний анъана Библия, 
Қуръон, Авесто, буддавий ривоятлар, ведалар китоблари, хитойча инь-янь, 
пуруш-пракрити, гунлар, томас, брахман таълимотлари материаллари асосида 
тасдиқлар экан, ва одатда, христианликдаги ва исломдаги ўхшаш тушунчалар 
билан қиёслар экан, бундай инсон сиймосини у ёки бу дин яратувчиси билан 
идентификациялаши (ўхшатиши) мумкин. Ницшенинг Ғарб кишисининг 
маънавий ўлимини тан олиши комил инсон самовот ва заминнинг дастлабки 
Бирлигини қайта очиши зарурати борасида сўз юритади [6, 182-183]. Шарқ ва 
Ғарб фалсафий анъаналарини ва уларнинг диний асосда бўлмаган алоқаларини 
қиёсий ўрганишни диний мутафаккир (тасаввуфни ёқловчи шиа мазҳабидаги) 

---