|
Fiqhiy mazhablarning paydo bo‘lishi. Islom dini tarqalgan hudud kengayib, turli millatlar va xalqlar shu dinni qabul qilganlaridan so‘ng uni o‘z hayot tarziga aylantirdilar. Diniy masalalarni hal qilish maqsadida musulmon olimlar katta xizmat qilishdi. Muhammad (alayhis-salom) vafotlaridan keyin u kishining ishini xalifalar, sahobiylar, so‘ng tobeinlar davom ettirdilar. Payg‘ambardan keyin u kishining ishini sunna asosida davom ettirganlar «sunniylar» yoki «ahli sunna val jamoa» nomini oldi. Payg‘ambar (alayhis-salom) davrida biror masala yuzasidan savol paydo bo‘lsa, odamlar darhol shu holatni payg‘ambarga yetkazib, o‘zlariga aniq javob olganlar. Shuning uchun bu davrda ixtiloflar bo‘lmagan. Sahobiylar ko‘pchilikni tashkil qilgan vaqtda ham ixtilofli masalalarni tez va oson hal qilganlar, ammo sahobiylar davri tugab borishi natijasida musulmonlar orasida turli ixtiloflar ko‘paydi.
Hijriy ikkinchi (milodiy 8) asrga kelib musulmonlar orasida shariatning turli masalalarni mustaqil yechib bera oladigan olimlar paydo bo‘la boshladi. Ular turli masalalarni hal qilishda Qur’on oyatlari va hadislarni sharhlab, shu bilan birga sahobiylarning qilgan ishlarini o‘rganib, o‘shalar asosida hukmlar chiqarib berdilar. Olimlar atrofida shogirdlari ko‘payib, ularning qarashlarini yozib, ommalashtirdilar. Buning natijasida mazhablar paydo bo‘ldi. «SHariat» so‘zi arab tilida ikki ma’noda qo‘llaniladi: «suvga olib boradigan yo‘l» va «to‘g‘ri yo‘l». Masalan: «So‘ngra (ey, Muhammad!), Biz sizni (diniy) ishdan iborat shariat uzra (barqaror) qildik...» (Josiya, 18), oyatida shariat so‘zi «to‘g‘ri yo‘l» ma’nosida kelgan. Shariat – islom huquqiga ko‘ra, ulamolar nazdida, Qur’on va sunnatda kelgan ilohiy ko‘rsatmalar (hukmlar)ning majmuidir. Boshqacha aytganda, islom dinining amaliy qismidi
Fiqh» so‘zi lug‘atda «chuqur tushunish», «idrok etish», «bilish» ma’nolarini bildiradi. Istilohiy ma’noda esa «fiqh» – shariat hukmlarini o‘rganish, shariat qoidalarini barcha qismlari bilan anglash hamda qaysi maqsadda ishlab chiqarilganini tushunish va o‘zlashtirilgan ushbu ilmni amalga tadbiq etishdir. Fiqhning asosiy manbasi: Qur’on, sunnat, ijmo va qiyosFiqh» so‘zi lug‘atda «chuqur tushunish», «idrok etish», «bilish» ma’nolarini bildiradi. Istilohiy ma’noda esa «fiqh» – shariat hukmlarini o‘rganish, shariat qoidalarini barcha qismlari bilan anglash hamda qaysi maqsadda ishlab chiqarilganini tushunish va o‘zlashtirilgan ushbu ilmni amalga tadbiq etishdir. Fiqhning asosiy manbasi: Qur’on, sunnat, ijmo va qiyos
Fiqh bilan chuqur shug‘ullangan olimlar faqihlar (fiqh olimi, huquqshunos) deb nomlandi. Bular orasida eng ko‘zga ko‘ringan va fiqhiy mazhabi hozirgacha yetib kelgan mujtahid olimlar quyidagilardir: Imom Abu Hanifa No‘mon ibn Sobit Kufiy, imom Molik ibn Anas Madiniy, imom Muhammad ibn Idris SHofeiy va imom Ahmad ibn Hanbal Shayboniy.
Mazkur mazhablar, aqida nuqtai nazardan bir xil, faqat fiqhiy jihatdan bir-biridan farq qiladi. Shuningdek, bular bir-birini inkor etmaydi, balki qo‘llab-quvvatlaydi. Mazhablarning maqsadi diniy manbalardagi matnlarni keng xalq ommasiga oson tushuntirish bo‘lgan va bu bilan oddiy xalq o‘z kundalik masalalarini tezda xal qilganlar.
«Mazhab» arabcha so‘z bo‘lib, «yo‘nalish», «yo‘l», «diniy ta’limot» ma’nolarini bildiradi
. Fiqhiy mazhablar to‘rtta: hanafiy, molikiy, shofeiy va hanbaliy. Aqidaviy mazhablar: moturidiylik va ash’ariylikdir.
Molikiy mazhabiga madinalik olim imom Molik ibn Anas Abu Abdulloh (713-795) asos solgan. U «Madina imomi» unvoniga sazovor bo‘lgan. Imom Molik Madina olimlari qarashlari asosida o‘z mazhabini shakllantirgan
shofi’iylik mazhabi asoschisi Muhammad ibn Idris Shofeiy (vaf. 820 y.) bo‘lgan. Hozirgi vaqtda ham bu mazhab qoidalarining Marokash, Tunis, Jazoir va Liviya nikoh-oila va mulkka oid huquqiga sezilarli ta’siri bor.
Muhammad ibn Idris Shofeiy (767-820) ham alohida mazhabga asos slogan
ushbu mazhabning huquq tizimi xanafiylar va molikiylarning diniy-hukuqiy ta’limoti asosida ishlab chiqilgan
hijriy uchinchi-to‘rtinchi (milodiy 9-10) asrlarda Markaziy Osiyoda SHofeiy mazhabi Hanafiy mazhabi bilan raqobat qilgan. Uning yirik vakili toshkentlik buyuk olim Muhammad ibn Ali ibn Ismoil Qaffol Shoshiy (904-976) edi. U kishi fiqh, hadis, lug‘at va adabiyot bo‘yicha o‘z davrining mashhur olimlaridan bo‘lgan. Toshkentda vafot etgan, qabri Hastimom (Hazrati Imom) madrasasi yonida joylashgan.
Hanbaliy mazhabi asoschisi Ahmad ibn Hanbal (780-855) hisoblanadi. Olim yashagan Bag‘dod shahrida ilmu fan rivoj topishi bilan birga turli e’tiqodiy qarashlar markazi bo‘lgan. Hanbaliy mazhabida Qur’on, sunnat, ijmo va sahobiylarning so‘zlari asosiy o‘rin egallayd
. To‘rtta mazhab ham hijriy ikkinchi asrning o‘zida shakllanib ulgurgan. Ammo musulmon kishi ushbu mazhablarning faqat bittasiga amal qilishi lozim deb uqtiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
