Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

4.5. Tuproq va o‘simlik qoplamining ta’siri 
 
Har qanday daryo havzasi yuzasining ma’lum qismi tuproq bilan 
qoplangan bo‘ladi. Tuproq qoplamining oqim hosil bo‘lishiga ta’siri uning 
suv shimish va shimilgan suvni o‘zida ushlab tura olish imkoniyati bilan 
xarakterlanadi. Tuproq qoplamining shu xususiyatiga bog‘liq holda yer osti 
va yuza oqimlar miqdori ham turlicha bo‘ladi. 
Tuproq qoplamining suv shimish qobiliyati, uning tabiiy­mexanik va 
tabiiy­kimyoviy xususiyatlariga bog‘liq. Tuproq zarrachalarining 
o‘lchamlari qancha katta bo‘lsa, u shuncha ko‘p miqdordagi suvni shimadi. 
Masalan, qumli tuproq loy tuproqqa nisbatan 5­10 marta ko‘p suvni shima 
oladi. Natijada birinchi turdagi tuproqlar ko‘p tarqalgan havzalarda daryo 
oqimining asosiy qismini yer osti suvlari tashkil etadi. 
Tuproq qoplamining oqim hosil bo‘lishiga ta’siri haqida gap 
ketganda havzadagi haydalgan yerlar maydoniga ham e’tibor berish kerak. 
Ayrim kuzatishlar va ilmiy tadqiqot ishlari natijalarining ko‘rsatishicha, 
haydalgan yerlarda, haydalmagan maydonga nisbatan, oqim 40­80 foiz 
miqdorda kam hosil bo‘ladi. 
Daryo havzasidagi o‘simlik qoplamining oqim hosil bo‘lishiga ta’siri 
quyidagi ko‘rinishlarda o‘z ifodasini topadi: 
1) o‘simlik qoplami atmosfera yog‘inlarining bir qismini o‘zida 
ushlab qoladi va bu bilan yog‘inning yanada ko‘proq qismining 
bug‘lanishiga imkon beradi; 
2) o‘simlik qoplami ildizlari yordamida doimiy ravishda tuproqdan 
ma’lum miqdordagi namlikni olib, o‘z tanasi orqali bug‘latib turadi 
(transpiratsiya); 
3) o‘simlik qoplami o‘z tanasi bilan tuproq yuzasini to‘sadi, uni isib 
ketishiga yo‘l qo‘ymaydi va natijada bug‘lanish miqdorini kamaytiradi; 
4) o‘simlik qoplami yer yuzasi g‘adir­budurligini oshiradi, bu esa 
yuzada suvning oqish tezligini kamaytirib, ko‘p miqdordagi suvning yer 
ostiga shimilishiga imkon beradi; 
5) o‘simlik qoplami, ayniqsa, o‘rmonlar, yer sirtidagi qorning 
erishini sekinlashtiradi va bu bilan yer ostiga shimilishni kuchaytiradi; 
6) o‘simlik qoplami tuproqning tabiiy xususiyatlarini keskin 
o‘zgartirib yuboradi; 
7) ayrim olimlarning kuzatishicha, o‘rmon bilan qoplangan 
maydonlarda yon atrofga nisbatan yog‘in miqdori ko‘proq bo‘ladi. 
Demak, o‘simlik qoplamining oqim hosil bo‘lishiga ta’siri yog‘in, 

---

70 
bug‘lanish, yer ostiga shimilish miqdorlarining o‘zgarishida seziladi. 
Yuqorida sanab o‘tilganlardan ko‘rinib turibdiki, o‘simlik qoplami ayrim 
hollarda oqimning ko‘payishiga sabab bo‘lsa, ayrim hollarda esa buning 
aksidir. 
Yuqoridagi 
masalalar 
A.G.Bulavko, 
A.P.Bochkov, 
V.E.Vodogretskiy kabi olimlarning ilmiy tatdqiqot ishlarida batafsil 
o‘rganilgan.