|
suv sarfi va minerallashuvining yil davomida o‘zgarishi
Nazorat savollari
1. Daryo suvining gidrokimyoviy rejimini belgilovchi asosiy ionlarni
ayting.
2. Daryo suvining minerallashuvini qanday tushunasiz?
3. Tabiiy suvlar O.A.Alyokin tasnifi bo‘yicha qanday sinflarga
bo‘linadi?
4. Daryo suvida mavjud bo‘lgan ionli oqim qanday hisoblanadi?
5. Ionli oqim moduli nima va qanday aniqlanadi?
169
XIX BOB. Daryolarning harorat rejimi va ularda muzlash hodisalari
19.1. Daryo suvining harorat rejimi
Daryo suvining harorati uning gidrologik rejimida muhim o‘rin
egallaydi. Chunki, daryolarda kuzatiladigan muzlash hodisalari, ularning
muz bilan qoplanishi yoki muzdan xalos bo‘lishi, daryolarda kechadigan
kimyoviy va biologik jarayonlar, daryo suvining ichimlik sifatidagi
xususiyatlari harorat bilan bog‘liqdir.
Daryolarning harorat rejimini belgilaydigan asosiy omillar Quyosh
nurlari va u bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan havo haroratidir. Bu
jarayonda o‘zandagi suv massalari bilan atmosfera havosi o‘rtasida,
shuningdek, o‘zan tubi bilan unda harakatlanayotgan suv massalari
o‘rtasidagi issiqlik almashinishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Daryolarning harorat rejimi yuqoridagilar bilan bir qatorda, quyidagi
tabiiy-geografik omillarga ham bog‘liqdir: daryo va daryo havzasining
geografik o‘rni; iqlim sharoiti, o‘lchamlari, daryoda suvning oqish tezligi,
daryo suvining fizik hamda kimyoviy xossalari va boshqalar.
Daryo suvi harorat rejimining kunlik, oylik, mavsumiy, yillik va
ko‘p yillik o‘zgarishlari kuzatiladi. Bu o‘zgarishlarning barchasi shu
muddatlarda daryodagi suv massalarining issiqlik balansi bilan bog‘liqdir.
Daryoning ma’lum qismi va istalgan muddat uchun issiqlik balansi
tenglamasi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
,
Q
P
R
bk
S
m
m
q
q
q
q
yu
g
ki
o
m
bu yerda:
R
- radiatsiya balansi deb ataladi va uning qiymati
I
r
q
)
1
(
)
Q
(
R
ifoda bilan aniqlanadi. Oxirgi ifodada
)
Q
(
q
- to‘g‘ri
va sochilgan radiatsiya;
r
- suv yuzasi albedosi;
I
- suv yuzasidan
samarali (effektiv) nurlanish;
P
- daryodagi suv massalari bilan atmosfera
havosi o‘rtasida issiqlik almashish;
bk
Q
- bug‘lanish yoki kondensatsiya
jarayonlari hisobiga issiqlik almashish;
m
q
- suv muzlashi yoki muz hamda
qorning erishi hisobiga issiqlik almashish;
o
q
- suv massalari bilan o‘zan
tubi orasida issiqlik almashish;
ki
q
- kinetik energiyaning issiqlik
energiyasiga aylanishi natijasida suv massalarining isishi;
g
m
- issiqlikning
gurunt - yer osti suvlari bilan qo‘shilishi yoki shimilish natijasida
sarflanishi;
q
yu
m
- yuqori va quyi gidrologik stvorlar orqali issiqlik
almashish;
S
- hisob intervali oralig‘ida daryodagi suv massalarida
issiqlik zahirasining o‘zgarishi.
Yuqoridagi tenglikda barcha kattaliklar
2
sm
g
da ifodalanadi. Ularning
barchasi, shuningdek
S
ham, manfiy yoki musbat qiymatlarda kuzatilishi
mumkin. Lekin,
ki
q
faqat musbat qiymatlarga ega bo‘ladi.
170
Yuqorida keltirilgan ifodani qisqartirgan holatda quyidagicha yozish
mumkin:
,
)
(
1
2
C
B
A
c
H
S
p
Yuqoridagi ifodada:
H
- daryoning chuqurligi,
sm
;
- suvning
zichligi,
3
sm
g
;
p
c
- suvning issiqlik sig‘imi,
K
g
g
;
2
1
va
- boshlang‘ich
1
t
va oxirgi
2
t
vaqtlardagi suvning harorati;
A
- suv bilan havo,
B
- suv bilan
o‘zan tubi va
C
- suv bilan boshqa turdagi (
m
q
,
o
q
,
ki
q
,
g
m
,
q
yu
m
) issiqlik
almashinishlar.
Yuqoridagi ifodalarda barcha kattaliklar birlik yuza, ya’ni 1 sm
2
ga
tegishlidir. Shuning uchun yuqoridagi tenglamada suv massasi asosining
yuzasi 1 sm
2
va balandligi
H
sm bo‘lgan suv ustuni hajmining zichlik (
)
ga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi.
Suv haroratining ma’lum
1
t
va
2
t
vaqtlar oralig‘idagi o‘zgarishi,
yuqoridagi ifodaga asosan, quyidagicha aniqlanadi:
p
c
H
C
B
A
1
2
.
Ushbu ifodadan ko‘rinib turibdiki, daryo suvi haroratining
o‘zgarishi, ya’ni ko‘tarilishi yoki pasayishi, suv - havo, suv - o‘zan tubi va
suvning harakati natijasidagi hamda boshqa ko‘rinishlardagi issiqlik
almashishlar bilan bog‘liqdir.
Yuqoridagi
jarayonlarni
o‘rganish
asosida
P.P.Kuzmin,
A.P.Braslavskiy, Z.A.Vikulina va boshqalar quyidagilarni qayd etadilar.
Ular o‘tkazgan tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, yozda suv massalari o‘zan
tubini, kuz va qishda esa, aksincha, o‘zan tubi guruntlari suv massalarini
isitadi.
Daryodagi suv oqimi kinetik energiyasining issiqlik energiyasiga
aylanishi natijasida qo‘shiladigan issiqlik miqdori
)
(
ki
q
quyidagi ifoda
bilan hisoblanadi:
i
h
q
ki
,
bu yerda:
- suvning solishtirma og‘irligi,
- suvning oqish tezligi,
h
-
daryoning chuqurligi,
i
- suv yuzasi nishabligi;
- issiqlikning mexanik
ekvivalenti.
Yuqori va quyi gidrologik stvor (kesma)lar orqali issiqlik
almashinuvi
)
(
q
yu
m
ning qiymatini quyidagi ifoda bilan hisoblash
mumkin:
t
Q
Q
c
m
p
q
yu
)
(
2
2
1
1
,
171
bu yerda:
1
Q
va
2
Q
- vaqt oralig‘i(
t
) da yuqori va quyi gidrologik
stvorlarda qayd etilgan o‘rtacha suv sarfi;
1
va
2
shu gidrologik
stvorlarda kuzatilgan suv haroratining o‘rtacha qiymatlari.
Yuqoridagi ifodadan ko‘rinib turibdiki, daryolarda o‘zgaruvchan
harakat bo‘lganda, ya’ni to‘linsuv yoki toshqin davrlarida
)
(
q
yu
m
ning
qiymatlari ortadi.
Kuzda Quyoshdan keladigan issiqlik radiatsiyasi miqdori keskin
kamayib, aksincha, suv yuzasidan samarali nurlanish ortadi. Shuningdek,
bu mavsumda daryodagi issiqlikning ma’lum qismi daryo yuzasiga
yog‘adigan qor zarrachalarini eritishga, muzlashga sarflanadi. Bu
jarayonlarning hammasi daryolarda issiqlik miqdorining kamayishiga,
natijada, undagi suv harorati pasayishiga olib keladi.
Daryo yuzasi muz bilan qoplanganda issiqlik almashinuvi, asosan,
o‘zan tubi bilan kechadi. Bahorda esa, daryolar muz qoplamidan xalos
bo‘lgach, issiqlik almashinuvida quyosh nurlari va atmosfera havosining
hissasi keskin ortadi.
Yuqorida bayon etilgan omillar ta’sirida, daryolarning harorat
rejimida kunlik, mavsumiy, yillik va ko‘p yillik o‘zgarishlar kuzatiladi
(19.1-rasm).
S
u
v
n
in
g
h
ar
o
ra
ti
,
0
С
O y l a r
Do'stlaringiz bilan baham: |
