Учебное пособие для вузов. Т.: Тфи, 2019. с. A. S. Djuraev- doctor of Economics, Professor of the Department of «Taxes and Taxation»

7-rasm. Soliq islohotini taqozo qilgan muammolar 
Rasm keltirilgan barcha 6 ta kamchilik natijasida yuzaga kelgan umumiy 
oqibat – investitsion jalb etuvchanlikka salbiy ta‘sirdir, chunki amaldagi soliq 
tizimi ko‘pchilik investorlar ko‘z o‘ngida tushunuvchanlikni, sog‗lom raqobatni, 
Umumbelgilangan soliqlarni to„lovchilar uchun soliq 
yukining yuqoriligi soddalashtirilgan tizimda soliq 
to„lovchilar o„rtasidagi solik yuki darajasidagi farqning 
yuqoriligi 
Soliq to„lovchilarning aylanma mablag„larini jalb 
qiladigan, shuningdek maxsulot tannarxini 
qimmatlashishiga olib keladigan majburiy 
to„lovlarning mavjudligi. QQS undirishning 
samarasiz tizimi
Soliq to'lovchilar tomonidan xodimlar real 
sonini va mexnatga xak tulash fondini
yashirishga olib keladigan soliq stavkalarini 
yuqoriligi
Sog„lom raqobat muhitiga salbiy ta‟sir 
ko„rsatuvchi imtiyozlarning samaradorligini 
nazorat va monitoring kilish tizimining mavjud 
emasligi
Mahalliy soliqlar va yig„imlarning yig„uluvchanlik 
darajasining pastligi ko'chmas mulk va er 
uchastkalarining tuliq hisobga olish va qiymatini 
ob‟ektiv aniqlashning mavjud emasligi, 
ma‟murchiligi mexanizmlarining samarasizligi
Tadbirkorlik sub‟ektlari faoliyatiga aralashishini 
kamaytirishga to'sqinlik qiladigan nazorat faoliyatini amalga 
oshirishda xavf-xatarni tahlil qilish va boshqarishning aniq 
tizimi yo'qligi

---

240
soliq mamurchiligi shaffofligini, investorlar uchun soliq og‗irligining maqbul 
darajasi va ular xuquqlari himoyasining kafolatlarini ta‘minlamayotir. 
Darhaqiqat, O‘zbekiston iqtisodiyoti oldida turgan asosiy talab- jaxon 
iqtisodiyotining zamonaviy talablariga, rivojlanish darajasiga hamda chaqiriqlariga 
javob bera oladigan ishchi o‘rinlarining maksimal miqdorini ta‘minlash 
hisoblanadi. Vaholanki, mamlakatimizda mavjud mehnatga layoqatli aholining 
uchdan bir qismigina jismoniy shaxslar daromadiga soliq to‘lovchilari hisoblanadi. 
Mazkur foydalanilmayotgan ulkan zahira mamlakatimiz iqtisodiyoti dinamik 
rivojlanishi uchun muhim axamiyatga ega. 
Biroq, bizning fikrimizcha, soliq tizimi islohi soliq munosabatlari uchun, 
soliqqa tortish amaliyoti uchun nima bera olishligini, bu sohadagi asosiy urg‗u 
nimaga qaratilishini ham Konsepsiya loyihasi ijodkorlari aniq ifodalashlari lozim 
edi.Bunda, hech bo‘lmasa ―Soliq va byudjet siyosatining 2018 yilga mo‘ljallangan 
asosiy yo‘nalishlari, soliq ma‘murchiligi takomillashtirilishi munosabati bilan 
2017 yil 30 dekabrda O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga 
o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‗risida‖ 454-sonli Qonunida belgilangan 
―soliq solish mexanizmini soddalashtirish hamda soliq mamurchiligida zamonaviy 
usullarni qo‘llash orqali soliq solish bazasini kengaytirish va yig‗iluvchanlikni 
oshirish‖dek maqsaddan foydalanish xam mumkin edi.
 
Soliq tizimi islohi milliy soliq tizimini ―davlatning fiskal maqsadlari va 
samarali soliq dastaklari o‘zaro mutanosib va uyg‗un amal qilishi‖ni ta‘minlagan 
holda mukammallashtirish, soliqqa tortish amaliyotida ―hamkorlikda o‘sishga 
erishishni ta‘minlashning soliq holatini joriy etish‖ga qaratilgan soliq organlari va 
soliq to‘lovchilar manfaatlari mushtarakligini ta‘minlash orqali investitsion faollik 
hamda soliq tushumlari o‘sishi istiqbollarini ta‘minlashga qaratilmog‗i lozim. 
Bizning 
fikrimizcha, 
Konsepsiyada 
bundan 
tashqari 
2017 yil 
30dekabrdaO‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va 
qo‘shimchalar kiritish to‘g‗risida‖ 454-sonli Qonunida belgilangan tartibdagi kabi 
soliqlar yig‗iluvchanligi darajasini oshirish maksadida ―halol (intizomli) soliq 
to‘lovchilar maqomining‖ mezonlarini ochib berishga e‘tibor berish va soliq 

---

241
qarzlari ma‘murchiligi nuqtai-nazaridan soliq to‘lovchilarni tasniflash uslubiyoti 
zarurligiga ham to‘xtalish lozim edi. 
Ma‘lumki, soliq tizimini isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari, iqtisodiyotni 
davlat tomonidan tartibga solishda fiskal va monetar siyosatning o‘rni, nodavlat 
notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati institutlarini molilashtirishning 
zamonaviy yo‘nalishlari, moliviy tizim va resurslarni boshqarishning ilg‗or xorij 
tajribasidan respublikamizda foydalanish masalalari hozirgi kunda dolzarb 
masalalardan biri sanaladi. 
Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 
mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy kunlari va 
2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga 
bag‗ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma‘ro‘zalarida 
―Makroiqtisodiy barqarorlikni nada mustahkamlash va iqtisodiy o‘sishning yuqori 
sur‘atlarini saqlab qolish, jumladan, Davlat byudjeti barcha darajada mutanosib, 
milliy valyuta va ichki bozordagi narx darajasi barqaror bo‘lishini ta‘minlash – eng 
muhim ustuvor vazifamizdir‖
39
deb alohida ta‘kidladilar. 
Mamlakatimizda soliq tizimini takomillashtirish hamda soddalashtirish 
bo‘yicha tizimli ishlar amalga oshirilmoqda.Natijada soliq ma‘murchiligi 
shaffofligini ta‘minlash, soliq to‘lovchilarning huquqiy savodhonligini oshirish, 
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilish borasida muayyan 
yutuqlarga erishilmoqda. 
Jumladan, bu yo‘nalishda soliq tizimini takomillashtirish jarayonida xo‘jalik 
yurituvchi subektlarga nisbatan soliq yukini izchil kamaytirish maqsadida, eng 
avvalo, ularning daromadlaridan undiriladigan bevosita soliqlarning salmog‗ini 
kamaytirish muhim ahamiyat kasb etadi. Albatta, soliq yukini kamaytirish 
natijasida korxonalarda o‘z ixtiyorida qoladigan mablag‗lardan ishlab chiqarishni 
zamonaviylashtirish, uning samaradorligini oshirish maqsadida investitsiya 
39
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor 
yo‘nalishlariga 
bag‗ishlangan 
Vazirlar 
Mahkamasining 
kengaytirilgan 
majlisidagi 
ma‘ruzasi 
https://www.gov.uz/uz/news/view/8879
 

---

242
faoliyatini kengaytirish hamda xodimlar mehnatini yanada rag‗batlantirish imkoni 
paydo bo‘lmoqda. 
Shuningdek, soliq tizimini soddalashtirish va soliqlarni birxillashtirish 
bo‘yicha amalga oshirilayotgan qator chora-tadbirlar, o‘z navbatida, 
korxonalarning buxgalteriyaxodimlarini soliqlarni hisoblash va to‘lash ishlarini 
soddalashtirishga hamda soliq majburiyatlarining bajarilishini samarali nazorat 
qilishga yordam beradi. 
Ta‘kidlash lozimki, bu boradagi islohotlarni izchil davom ettirish va yanada 
jadallashtirish bugungi kunning eng muhim vazifalaridan biridir. Binobarin, 
zamonaviy talablarga javob beradigan soliq tizimi- iqtisodiyotni jadal 
rivojlantirish, tadbirkorlik faoliyati uchun qulay sharoitlar ratish, investitsiya 
muhitini yaxshilash hamda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish ko‘lamini 
kengaytirishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. 
O‘tgan davr mobaynida tadbirkorlik subektlarida tekshirishlarni va ularning 
faolitiga asossiz aralashishlarni qisqartirish bo‘yicha bir qator qonun hujjatlari 
qabul qilindi. 
Tadbirkorlik sub‘ektlari faoliyatini rejadan tashqari va muqobil tekshirishlar 
bekor qilindi, hisobotlarning shakli va topshirish muddatlari soddalashtirildi. 
Shu bilan birga, soliq mamurchiligi sohasida, jumladan, soliqlar va boshqa 
majburiy to‘lovlarni yig‗ishda, soliq solinadigan bazani kengaytirishda va soliq 
to‘lovchilarning huquqiy madaniyatini oshirishda muayyan muammolar mavjudligi 
va bu esa o‘z navbatida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini 
molilashtirishning barqaror manbalarini ta‘minlashga salbiy ta‘sir ko‘rsatmoqda. 
Soliq ma‘murchiligini samarali boshqarishning turli tashkiliy 
modellarini o‘rganish har qanday mamlakat uchun muhim ahamit kasb etadi, 
chunki har qaysi modelga oid soliq tizimining rivojlanish qonuniyatlari, davlat 
tartibga solish tadbirlari samaradorligi, soliq rejimi va uning rag‗batlari tizimi, 
rivojlanish istiqbollari uchun turtki bo‘la oladigan jihatlarni ijobiy 
o‘zlashtirish mumkin. 

---

243
Davlatning ijtimoiy vazifalari va byudjet majburitlarining tobora o‘sib 
borish tendensiyasi kuzatilayotgan hozirgi sharoitda mamlakatimizda soliq tizimini 
modernizatsilashning o‘rta va uzoq muddatli strategiyasiga hamohang bo‘lgan 
samarali boshqarishga qaratilgan soliq ma‘murchiligining samarali vositalari va 
ta‘sirchan usullarini keng qo‘llash muhim ahamit kasb etadi va unda asosiy e‘tibor 
soliq mamurchiligining «hamkorlikda o‘sishga erishishning soliq holati»ni joriy 
etishga qaratilgan.
Shuningdek prezidentimizning 2018 yil 27 iyuldagi ―Tadbirkorlik 
sub‘ektlarining huquqlari vaqonuniy manfaatlarini himo qilish tizimini yanada 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‗risida‖gi PF-5490 sonli farmonlariga asosan 
Soliq mamurchiligi tizimiga tegishli ravishda bir qancha muammo va kamchiliklar 
keltirib o‘tilgan Jumladan: 
1.
Nazorat qiluvchi organlar va insofli tadbirkorlik sub‘ektlari o‘rtasida 
ishonchli hamkorlikni o‘rnatishga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasining soliq 
siyosatini takomillashtirish konsepsisining qabul qilinganligi amaldagi tekshiruvlar 
tizimini, davlat nazoratining boshqa turlarini, shuningdek, soliq va boshqa 
majburiy to‘lovlarni undirish tartibini tubdan qayta ko‘rib chiqishni talab etadi; 
2.
qonun hujjatlarida zamon talablariga javob bermaydigan ayrim 
huquqiy mexanizmlarning mavjudligi sababli soliqlar, boshqa majburiy to‘lovlar, 
penlar va moliviy jarimalar bo‘yicha qarzdorliklar sun‘iy yo‘l bilan yig‗ilib 
bormoqda; 
3.
tadbirkorlik sub‘ektlarining huquq va qonuniy manfaatlari buzilishiga 
olib kelayotgan davlat organlarining samarasiz va ortiqcha nazorat funksilari amal 
qilmoqda; 
4.
tadbirkorlik sub‘ektlari faolitida o‘tkaziladigan tekshiruvlarning 
tashkiliy jihatlari va tartib-taomillarini kompleks tartibga solish hamda ularning 
qonuniyligi monitoringini olib borishning yagona yaxlit tizimi mavjud emasligi
5.
nazorat qiluvchi organlar faoliyatining shaffofligini ta‘minlash va 
o‘tkaziladigan tekshiruvlarning asosliligini xolis baholash imkonini bermayapti; 

---

244
6.
o‘tkaziladigan tekshiruvlarning ochiqligi, oshkoraligi va xolisligini 
ta‘minlovchi nazorat qiluvchi organlar faoliyati ustidan mustaqil jamoatchilik 
nazorati tizimi joriy etilmagan; 
Ushbu kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan xozirga kelib bir qancha 
tizimli ravishda ishlar olib borilayapti. Xususan

2018 yil 1 aprelga qadar yakka tartibdagi tadbirkor maqomini 
yo‘qotgan jismoniy shaxslarga va 2018 yil 1 apreldan moliviy-xo‘jalik faoliyatini 
amalga oshirmayotgan (shu jumladan, faoliyatini vaqtincha to‘xtatgan) yakka 
tartibdagi tadbirkorlarga davlat ro‘yxatidan o‘tmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug‗ullanganligi uchun bir yillik qat‘iy belgilangan soliq summasi hisoblangan 
jismoniy shaxslarga. 

2019 yil 1 yanvarga qadar muddatda tadbirkorlik faoliyatini tiklagan 
yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tgan hollarda 
amalga oshirilishi belgilab berildi
40
. 

O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Majburiy 
ijro byurosi va Iqtisodiy jinotlarga qarshi kurashish departamenti, Moliya vazirligi, 
Iqtisodiyot vazirligi va Oliy sud bilan birgalikda tadbirkorlik sub‘ektlari- yuridik 
shaxslarga hisoblangan undirish umidsiz bo‘lgan soliq va boshqa majburiy 
to‘lovlar, mazkur qarzdorlik uchun hisoblangan penlar bo‘yicha qarzdorlikni, 
shuningdek, moliviy jarimalar va sud xarajatlari (sud chiqimlari bundan mustasno) 
bo‘yicha qarzdorlikni xatlovdan o‘tkazishini, keyinchalik ko‘rsatilgan 
qarzdorliklarni belgilangan tartibda hisobdan chiqarish choralarini ko‘rish amalga 
oshirilmoqda; 

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Bosh prokuraturasi, Markaziy 
banki, Moliya vazirligi hamda Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish va 
raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi bilan birgalikda soliq va boshqa majburiy 
to‘lovlar bo‘yicha qarzdorligi bo‘lgan va ikki oy davomida tadbirkorlik faoliyatini 
40
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Tadbirkorlik sub‘ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya 
qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‗risida‖gi Farmoni 27.07.2018 yildagi PF-5490-sonli

---

245
amalga oshirmayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlarning faoliyatini to‘xtatish 
tartibi amalga oshirilmoqda; 

moliya-xo‘jalik faolitni amalga oshirmayotgan korxonalarni tugatish 
tartibini soddalashtirish, shuningdek, faoliyat ko‘rsatmayotgan tashkilotlar va 
muassislari uzoq muddat bedarak bo‘lgan tashkilotlarning umidsiz qarzdorligini 
hisobdan chiqarish mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha 2018 yil 1 
sentabrdan: 
tadbirkorlik sub‘ektlarining moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‗liq 
bo‘lmagan rejali tekshiruvlar; 
tadbirkorlik sub‘ektlari faolitida o‘tkaziladigan nazorat tartibidagi 
tekshiruvlar bekor qilingan. 

Tadbirkorlik sub‘ektlari faoliyatini tekshirish tashabbusi bilan chiqish 
tegishli tadbirkorlik sub‘ektlari tomonidan qonunbuzarlik sodir etish xavfi 
darajasidan kelib chiqib, tekshiruvni tashabbus qilishni nazarda tutuvchi «xavfni 
tahlil etish» tizimi natijalari asosida amalga oshiriladi. 

O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi tadbirkorlik sub‘ektlari 
faoliyatida o‘tkaziladigan tekshiruvlarni muvofiqlashtirish bo‘yicha vakolatli organ 
hisoblanadi; 

Nazorat qiluvchi organlar tomonidan tadbirkorlik sub‘ektlari faolitida 
o‘tkaziladigan barcha tekshiruvlar Tekshiruvlarni elektron ro‘yxatga olish yagona 
tizimida ro‘yxatga olinishi shart; 

Tekshiruvlarni elektron ro‘yxatga olish yagona tizimida ro‘yxatga 
olinmagan tadbirkorlik sub‘ektlari faoliyatida o‘tkaziladigan tekshiruvlar 
noqonuniy hisoblanadi; 

Tadbirkorlik sub‘ektlari faoliyatida o‘tkazilgan tekshiruvlarning 
natijalari nazorat qiluvchi organlar tomonidan tekshiruv tamomlangandan keyin 
uch kun davomida tekshiruvlarni elektron ro‘yxatga olish yagona tizimiga 
kiritiladi. 
Shuningdek prezidentimizning ―Tadbirkorlik faoliyatini himoya qilish 
tizimini 
tubdan 
takomillashtirish 
va 
prokuratura 
organlari 
faoliyatini 

---

246
optimallashtirish chora-tadbirlari to‘g‗risida‖ gi PF-5690 sonli farmonida ham 
soliq va bojxona organlariga bir qancha vazifalar belgilab beriladi. Ya‘ni soliq va 
soliq va bojxona islohotlarini amalga oshirish sohasida qonunchilik ijrosi ustidan 
nazorat qilishga mas‘ul Qoraqalpog‗iston Respublikasi, vilotlar va Toshkent 
shahar prokurorining o‘rinbosarlari, tumanlar (shaharlar) prokurorlarining 
o‘rinbosarlari va yordamchilari lavozimlari; 
tumanlar (shaharlar) prokurorlarining tadbirkorlik sub‘ektlari huquqlari va 
qonuniy manfaatlarini himo qilishga mas‘ul o‘rinbosarlari hamda katta 
yordamchilari lavozimlari; 
O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Iqtisodiy jinotlarga 
qarshi kurashish departamentining tadbirkorlikni himo qilish va tashqi iqtisodiy 
faoliyatdagi huquqbuzarliklarga qarshi kurashish bo‘limi tugatilishi nazarda 
tutilgan bu ham tadbirkorlarga hozirgi vaqtda berilayotgan yengilliklarni turi 
sifatida amalga oshirilmoqda. 
Mazkur farmon bilan Davlat soliq qo‘mitasi tarkibiy tuzilmalariga kiritilgan 
o‘zgartirishlar bevosita yuqorida qayd etilgan xorijiy mamlakatlar soliq 
tizimlarida joriy etilgan soliq to‘lovchilar bilan bevosita munosabatlarni 
yaxshilashni ularga ko‘rsatiladigan elektron axborot xizmatlari kompleksini 
kengaytirishni, shuningdek insofli o‘z vaqtida soliq va boshqa majburiyatlarn 
bajargan soliq to‘lovchilarni rag‘batlantirib borish tadbirlarini nazarda tutadi. 
Mazkur tadbirlarni amalyotga joriy etish esa mamlakatimizda soliq 
ma‘murchiligini yanada takomillashtirishni talab qiladi.