Учебное пособие для вузов. Т.: Тфи, 2019. с. A. S. Djuraev- doctor of Economics, Professor of the Department of «Taxes and Taxation»

2. Kassani taftishdan o‟tkazish. 
 
Korxona kassasini taftish qilinishning muhim shartlaridan biri bu taftishni 
to‘satdan o‘tkazishdir. Soliq inspektorlari korxonaga kelib korxonaning rahbariga 
hujjatli tekshiruv o‘tkazilishi to‘g‘risidagi hujjatlarni, ya‘ni Davlat soliq organining 
buyrug‘i, 
mazkur 
tekshiruvni 
muvofiqlashtiruv 
bo‘limi 
tomonidan 
rejalashtirilganligi 
va 
soliqchi 
inspektorlarning 
shaxsini 
tasdiqlovchi 
guvohnomalar ko‘rsatilib tekshiruv o‘tkazishga ijozat berilishi bilan korxona 
kassasidagi naqd pul va qimmatli qog‘ozlar sanoqdan o‘tkazilishi kerak. Agar 
ba‘zi uzurli sabablarga ko‘ra tekshiruvni boshlash imkoniyati bo‘lmasa kassa 
darhol muhrlanishi lozim. Kassaning muhrlanishi kassir tomonidan yoki boshqa 
manfatdor mansabdor shaxslarning noqonuniy harakati natijasida kassadagi 
ortiqcha pul mablag‘larini yashirish, kamomadni to‘ldirib qo‘yish, qalbaki 
hujjatlarni rasmiylashtirib qo‘yish va shu kabi suistemolchiliklarni sodir etilishini 
oldini oladi. Agar taftish o‘tkazilayotgan vaqtda pul mablag‘lari faqat kassada 
emas balki bir necha kassirlarda bo‘ladigan bo‘lsa bir vaqtning o‘zida ularning 
naqd pullari ham to‘satdan sanoqdan o‘tkaziladi. Bunday taftish o‘tkazish 
imkoniyati bo‘lmasa naqd pul saqlanadigan hamma joylar muhrlanadi va birin-
ketin tekshiruv o‘tkaziladi. Tekshiruv soliq inspektorlari tomonidan korxonaning 
bosh hisobchisi va kassirning bevosita ishtirokida o‘tkaziladi. Tekshiruv 
boshlanishi oldidan soliq inspektorlari kassirdan uning kassadagi naqd pul 

---

172
mablag‘lari va qimmatli qog‘ozlarning harakat to‘g‘risidagi oxirgi hisobotni va 
hamma rasmiylashtirilgan hujjatlarni talab qilib olishlari lozim.
Soliq inspektori unga taqdim etilgan har – bir hujjatni qonuniyligi, 
bajarilgan xo‘jalik operatsiyalarining haqiqiyligi, ayniqsa kassadan berilgan pullar, 
hujjatlarning to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi, rahbar va bosh hisobchi kabi mansabdor 
shaxslar tomonidan berilgan ruxsatnomalarda imzolarining mavjudligi va pul olgan 
shaxslar haqida ma‘lumotlar to‘liq yozilganligi, ularning ham aniq qo‘yilgan 
imzolari borligi nuqtai nazardan sinchkovlik bilan tekshirib ko‘rishi kerak. 
Tekshiruv jarayonida korxona kassiri tomonidan soliq inspektorlariga taqdim 
etilgan xomaki ya‘ni kassirni o‘zi uchun tayyorlangan hisob-kitoblar, yuritilgan 
daftarlar va umuman to‘liq rasmiylashtirilmagan (norasmiy) hujjatlar va tilxatlar 
moddiy javobgar sifatida kassirning tasarrufidagi naqd pul mablag‘lari va boshqa 
qimmatli qog‘ozlar qolidig‘ini aniqlashda inobatga olinmaydi. Bunday xolatlarning 
mavjudligi taftish dalolatnomasida kassa intizomining buzulishi sifatida pullarni 
olgan shaxslarni, pul qiymatini va nima maqsadda berilganligini ko‘rsatilgan holda 
qayd etilishi lozim. Soliqchi inspektor kassaning kirim va chiqim hujjatlari 
nomerlarining ketma-ketligiga, shu jumladan kassirning oxirgi hisobotidagi 
hujjatlarning nomerlariga e‘tibor qaratishi lozim. Hujjatlardagi nomerlarda tafovut 
bo‘lishi kassa hujjatlaridan ayrimlarini qastdan olinganligidan darak berishi 
mumkin. Taftishchi tomonidan hamma hujjatlar ko‘rib chiqilgandan so‘ng 
tekshiruv o‘tkazilgan kundagi kassirning hisoboti tuziladi. Korxonada kassir 
o‘zgargan bo‘lsa yoki kassani boshqa moddiy javobgar shaxsga berilishida pul 
to‘lashga tuzilgan hamma vedemostlar yopilgan bo‘lishi lozim.
Kassa taftishida ko‘pincha uchrab turadigan hujjatlarni rasmiylashtirish bilan 
bog‘liq qonun buzulishlari quyidagilardan iborat: 
- bir martalik avans, ta‘til pullari, nafaqa va shunga o‘xshash to‘lovlar 
vedomostlarining yopilmasdan qolganligi;
- sarflar bo‘yicha kassa hujjatlarida kassadan pul berilishiga ruxsatnoma 
sifatida korxona rahbari va bosh hisobchining imzolarining mavjud emasligi; 
- kassa kitobida qayd etilmagan kirim va chiqim orderlarining mavjudligi va 

---

173
ularda tartib raqamlarining yo‘qligi; 
- olingan pullarni o‘z vaqtida kirim qilinmaganligi; 
- yozilmagan chek kitobchalarini (knijkalarida) korxona rahbari va bosh 
hisobchisi tomonidan imzolangan holda saqlanishi va boshqalar.
Kassa intizomida yuqorida qayd etilgan kamchiliklarning mavjudligi kassir 
tomonidan jinoyat sodir etilishiga imkoniyat yaratilganligini anglatadi. Chunonchi, 
kassa daftarida ro‘yxatga olinmagan va nomerlari ko‘rsatilmagan kirim kassa 
orderlari aniqlanishi albatta tekshirilayotgan faoliyat davridagi barcha xo‘jalik 
operatsiyalari bo‘yicha korxona kassasiga tushgan pullarning to‘liq va to‘g‘ri kirim 
qilinganligini tekshirilib ko‘rilishini talab qiladi.
Kassa kitobchasini tekshirish chog‘ida inspektor quyidagilarga alohida 
e‘tiborini qaratishi lozim: 
- kassir tomonidan hujjatlarni o‘z vaqtida rasmiylashtirilib borishiga; 
- kassa kitobchasining hamma varaqlarining ketma-ket raqamlanganligiga 
va bog‘ichlanib, surg‘uchlanib muhrlanganligiga hamda korxona rahbari va bosh 
hisobchisining imzolari mavjudligiga.
Tekshiruv vaqtida kassir soliq inspektorlari nazoratida kassadagi hamma 
naqd pullarini kupyurlarga ajratgan holda to‘liq sanoqdan o‘tkazadi. Sanoq 
natijalari bo‘yicha tomonlarda e‘tiroz paydo bo‘lsa pul mablag‘lari qaytadan 
sanaladi. Xuddi shu tarzda qimmatli qog‘ozlar ham sanoqdan o‘tkaziladi. Lozim 
bo‘lgan hollarda sex, laboratoriya va shunga o‘xshash bo‘lim moddiy javobgar 
shaxslari mas‘ulligida bo‘lgan qimmatbaho toshlar va metallar ham aniqlanadi. 
Bunday xolatlarda tekshiruv natijasida aniqlangan qimmatbaho toshlar va 
metallarning hisob-kitobining yuritilishi, ularning saqlanishi va sraflanishi hamda 
ulardan foydalanib buyumlar ishlab chiqarilishi bo‘yicha dalolatnoma tuziladi. 
Kassada korxonaga tegishli bo‘lmagan moddiy qiymatliklarning saqlanishi 
qat‘iyan man etiladi. Agar belgilangan tartiblarga zid holda kassada kasaba 
uyushmasiga, o‘zaro yordam kassasiga yoki boshqa shaxslarga tegishli bo‘lgan pul 
mablag‘lar va shuningdek boshqa moddiy qiymatliklar mavjudligi aniqlansa 
inspektor tekshiruv o‘tkazishdan oldin tegishli moddiy javobgar shaxslardan pul 

---

174
mablag‘lari qoldig‘i to‘g‘risida ma‘lumotnoma talab qilishi kerak. Kassadagi naqd 
pul mablag‘lari va qimmatli qog‘ozlarning haqiqiy qoldig‘ini aniqlashda soliqchi 
inspektor naqd pullar saqlanadigan seyfning hamma yacheykalarini tekshirib 
ko‘radi. Bu bilan pullarni yashirilishini yoki ularni sanoqdan qolib ketishini oldini 
oladi. Tekshiruv davomida inspektor qat‘iy hisobda turuvchi blankalarning 
saqlanishini, hisob-kitobining yuritilishini va haqiqiy qoldiqlarini sanoqdan 
o‘tkazib tekshiradi. Qat‘iy hisobda turuvchi blankalardan foydalanish nazoratining 
yo‘qligi shu bilan bog‘liq xo‘jalik operatsiyalarini amalga oshiruvchi moddiy 
javobgar shaxslar tomonidan shaxsiy manfaatlarda suistemol qilinishiga olib 
kelishi mumkin. Naqd pul va qimmatli qog‘ozlarning haqiqiy qoldig‘i buxgalteriya 
hisobidagi rasmiy qoldiq ko‘rsatkichlari bilan solishtirilib kassa taftishining 
natijasi chiqariladi. Tekshiruv natijasi bo‘yicha naqd pullar va qimmatli qog‘ozlar 
sanog‘ida ortiqcha yoki kamomad qayd etilsa, inspektor buning sabablarini 
aniqlash maqsadida kassirdan yozma ravishda tushuntirish xati berilishini talab 
qiladi.
Korxona kassasida ortiqcha yoki kamomad sodir bo‘lishiga quyidagilar 
sabab bo‘ladi:
- kassir tomonidan pullarni o‘zlashtirilishi;
- naqd pul tushumlarini to‘liq kirim qilinmasligi;
- qalbaki hujjatlar rasmiylashtirish yo‘li bilan haqiqiy harajat qilinmagan 
pullarni hisobdan chiqarish; 
- kassa hujjatlarini va xisobotlarini yuritishda xatoga yo‘l qo‘yish; 
- har kungi pul aylanmasi bo‘yicha yakuniy natijani xisoblashda 
yangilishish; 
- kun oxiridagi qoldiqni noto‘g‘ri hisoblash.
Kassani yuritishda ortiqcha yoki kamomadga yo‘l qo‘yilishi kassa 
operatsiyalarini yuritishda jiddiy kamchiliklar borligidan va kassir tomonidan 
suiste‘mol qilinishidan darak beradi. Kassani taftishdan o‘tkazish yakunida 
tekshiruv natijasida pul mablag‘lari bo‘yicha kamomad aniqlansa uni undirish 
chorasi ko‘riladi. Agar ortiqcha pullar mavjudligi qayd etilsa ular to‘liqligicha 

---

175
kassaga kirim qilinib davlat byudjetiga o‘tkaziladi. Tekshiruv o‘tkazishda korxona 
buxgalteriyasi tomonidan har oyda tekshiruv o‘tkazilganligi va ularning natijalari 
o‘rganilib chiqiladi. Kassa tekshiruvida kassir bilan korxona rahbari o‘rtasida 
moddiy javobgarlik majburiyati maxsus shartnoma bilan rasmiylashtirilganligi va 
bu hujjatning to‘g‘ri tuzilganligi ko‘rib chiqiladi. Bundan tashqari korxona 
rahbariyati tomonidan kassirni ish yuritishi uchun tegishli sharoit yaratilganligi va 
pul mablag‘larining kafolatli saqlanishi, pul saqlanadigan xona va temir 
sandiqlarning muhofazalanganligi tekshirilib xulosa chiqariladi.