Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

partish ravishda almashtirish kuchaydi. Jumladan, jarida, oynoma, 
ro‘znoma, mushtariy, riyoziyot, kulliyot, tahsilgoh, minbargoh, 
da’vatgoh, dorilmuallim, oliygoh, oliy ilmgoh, bilimgoh, maskan, 
tayyora, tayyoragoh, sayyora, favvora, nohiya kabi juda ko‘p atamalar 
qo‘llanildiki, ularning birortasi ham milliylikka dahli yo‘q, aslini olsak 
ular o‘zbek tiliga xos so‘zlar ham emas. To‘g‘ri, bunday so‘z va 
atamalar ma’lum bir davrlarda o‘zbek tilida keng qo‘llanilgandir, lekin 
ayni paytda ular iste’moldan chiqqan bo‘lib, ko‘pchilikka 
tushunilmaydigan, eskirgan-tarixiy so‘zlarga aylanib qolgan va ular 
hozirgi avlod uchun tushunilishi qiyindir. Shuning uchun ham, 
bizningcha, bu kabi so‘zlarni qayta "tiriltirish" va hammaga tushunarli 

---

35 
bo‘lgan va tilimizda keng qo‘llanilayotgan so‘zlar bilan almashtirish 
zarurati yo‘qdir. Shuningdek, hozirgi paytda shoshma-shosharlik bilan 
chop etilayotgan ba’zi lug‘atlarda ayrim atama va iboralar tarjimalarida 
ham g‘alizliklarni ko‘rish mumkin.
Qayd etish lozimki, xuddi ana shunday holat o‘zbek adabiy tilining 
1920-yillardagi davrlarida yuz bergan. Bu davrda o‘zbek adabiy tilining 
boshqa tillarga munosabati, ular bilan o‘zaro aloqasi qanday bo‘lishi 
masalasida qizg‘in bahs munozaralarni kuzatish mumkin. Buni, asosan, 
til leksikasining boyib borishi, atamashunoslik sohasiga oid bo‘lib, 
tilning sofligini saqlash davosi bilan o‘zbek tiliga baynalmilal so‘z va 
atamalarning o‘zlashishiga qarshilik ko‘rsatilgan edi. O‘sha davrlardagi 
tarixiy shart-sharoitlar bilan bog‘liq holda hayotda paydo bo‘layotgan 
yangi-yangi tushunchalarni ifodalash uchun o‘zbek tilidagi so‘zlarning 
o‘zidan so‘z yasash, eski o‘zbek tiliga oid iste’moldan chiqqan so‘zlarni 
qayta tiklash, hech imkoniyati topilmay qolgan taqdirda arabcha, forscha 
so‘zlardan foydalanish lozim deb qaralgan edi. Ammo, tilning o‘ziga 
xos qonuniy taraqqiyotiga zid bo‘lgan bu kabi nuqson va xatoliklar 
ko‘pga bormay barham topdi. Chunki, tilning ichki va tashqi 
imkoniyatlaridan qonuniy ravishda foydalanilmagan va ularga shoshma-
shosharlik bilan yondoshilgan edi. 
Demak, har bir tildagi atamalarning yaratilishi, joylashishi bir-ikki 
yilda emas, balki bir necha o‘n yillar yoki asrlar davomida asta-sekin 
yaratilib va silliqlanib, shu asosda to‘g‘ri izga tushgan. Ularni bu izdan 
birdaniga chiqarib tashlash mumkin emas. Atamalar tanlashda yoki 
almashtirishda hamda tarjima etishda shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘yib 
bo‘lmaydi. Bu atamashunosligimiz uchun qo‘pol xatolik sanaladi. 
Umuman, qayd etilganlar asosida quyidagicha xulosaga kelishi mumkin. 
Rivojlangan har qanday til, shu jumladan hozirgi o‘zbek tili ikki 
asosiy funksional turga: adabiy til va so‘zlashuv tiliga bo‘linadi. Har bir 
muayyan tilning sohibi, tashuvchilari bo‘lgan elat (xalq) yoki millatning 
vakillari tomonidan so‘zlashuv tili bolalikdan boshlab egallanadi. 
Adabiy til, uning me’yorlari va qonuniyatlari esa balog‘atga etgan, 
kamolatga erishgan kishining shakllanish jarayonida o‘rganib, 
o‘zlashtirib olinadi.

---

36