22
O‘z-o‘zidan ko‘rinadiki sheva va lahjalar soni sof tillar sonidan
anchagina ko‘p. Qadim zamonda albatta, tillar soni ko‘p bo‘lmagan.
Odamlar ko‘payishi natijasida bir joydan turli
tomonlarga siljishi yoki
ko‘chishi oqibatida shevalardan urug‘dosh til, qabila tili, elat, xalq va
millat tili paydo bo‘lgan. Shu sababli ham tillar oilalarga birlashayapdi.
O‘z navbatida bir-biriga o‘xshaydi. Komporativistikaning kashf qilinishi
butun dunyo tillarining geniologik tasnifini yaratish imkonini berdi.
Shevalardan yangi-yangi tillarning paydo bo‘lishi odamlar o‘rtasidagi
kishilik jamiyatidagi ming yillar davomida bir-birini ko‘rmaslik, aloqa
qilmaslik oqibatidan kelib chiqqan.
Xalq tili ma’lum bir o‘ziga xos belgi,
xususiyatlari bilan umumiy
birlikka ega bo‘lgan tildir. U til taraqqiyotining qadim davrlarida
shakllanish jarayonida bo‘lib, rivojlanib kelgan. Bu til shakli hozir ham
mavjud. Jumladan, u jamiyat taraqqiyotining dastlabki davrlarida urug‘,
qabila va elat tillari sifatida shakllanib kelganligi kuzatildi. Urug‘, qabila
va elatlarning birlashuvidan xalq yuzaga kelgach, ularning tillari ham
xalq tiliga aylandi. Boshqacha aytganda, tarixiy taraqqiyotning ma’lum
davrlarida qo‘llanib, rivojlanib kelgan urug‘, qabila, elat tili (lahjalari)
keyinchalik umumbirlikka ega bo‘lib, xalq
tili yoki umumxalq tili
tarzida shakllandi. Demak, umumxalq tili etnos (xalq)ning shakllanish
davri bilan yuzaga keladi. O‘zbek xalqining shakllanish jaryoni haqida
taniqli o‘zbekshunos olim akademik K.Shoniyozovning fikri
xarakterlidir. U
o‘zbek
xalqining etnik sifatida shakllanish jarayonini
uch bosqichga bo‘ladi: 1-bosqich –IX-X asrlar; 2-bosqich
- X asr
o‘rtalaridan to XI asr o‘rtalarigacha; 3-bosqich – XI asr o‘rtalaridan to
XII asr o‘rtalarigacha. Ana shu davrlarda etnosga (xalqqa) xos barcha
omillar me’yoriga etib, o‘zbek xalqi shakllangan [K.Sh.Shoniyozov,
2001: 337-338]. S.Malovning fikricha “Etnik”ning shakllanish jarayoni
VII-IX asrlar bilan belgilash mumkin, zero qadimgi bitiklarda “elat” va
budun (ya’ni xalq) atamalari mavjud [S.E.Malov, 1952: 50]. Qolaversa
ilk etnik birlik urug‘-qabilalar davridan boshlangan. Bu davrlarda ilk
etnik uyushma yuzaga keladi. Shuning uchun bu uyushmani etnik uchun
etnogenezning boshlanish davri deb qarash mumkin. Bu albatta bizning
mulohazamiz. Shunga ko‘ra, xalq tilining shakllanish jarayonini,
taraqqiyot bosqichlarini belgilasa bo‘ladi.
23
Jumladan, urug‘, qabila, elat va xalq
tili umumxalq tilining ilk
bosqichi hisoblanadi. Shuning uchun hozirgi ilmiy manbalarda bu til
ko‘rinishlari umumxalq tilining quyi shakli sifatida qaralib, "lahja-
dialekt va shevalar" nomi bilan atala boshlandi. Demak, (urug‘, qabila,
elat va xalq tiliga xos) "sheva", "lahja", "dialekt" kabi tushunchalar
umumxalq tilining ilk yoki quyi bosqichi ifodalovchi shakl sanaladi.
Ular "yozuv tili"dan oldin ham, "yozuv tili"dan
keyin ham umumxalq
tilining keyingi ko‘rinishlarini xalq og‘zaki ijodi va jonli so‘zlashuv
tilining yozma shaklni, ayniqsa, o‘zbek adabiy tili, milliy o‘zbek adabiy
tili kabi yuqori ko‘rinishlarining yuzaga kelishida ham asosiy manba
bo‘ldilar.
Xalq tilidagi qayd etilgan “sheva, lahja, dialekt, xususan, adabiy til,
milliy til” kabi tushunchalarning o‘ziga xos jihatlari o‘zaro
munosabatlari, farqli tomonlari, shakllanish davrlari va ta’riflari
bo‘yicha ilmiy manbalarda juda ko‘p fikrlar mavjud. Ularning ba’zilari
to‘g‘ri talqin etilgan bo‘lib, ayrimlari hali ham munozaralidir.
Xalq tilining quyi shakl (sheva, lahja dialekt va so‘zlashuv tili
kabilar) ilmiy adabiyotlarda to‘liq va ancha yaxshi talqin etilgan. Ammo
ba’zan “lahja” atamasining mazmuni aniq ifodalanmay qolgan. Ayrim
ishlarda “lahja” ba’zan “sheva” ma’nosida, ba’zan esa “dialekt”ga
tenglashtiriladi. Ushbu atamalar rus dialektshunosligida bir muncha aniq
tushunchaga egadir. Bu atamalar rus tilida aniq ifodalangan. O‘zbek
tilidagi "sheva" atamasi rus tilida "govor" va "lahja" tushunchasi
"narechie" ma’nosida, “dialekt" atamasi
esa har ikki tilda bir xil
qo‘llangan.
Ilmiy manbalarda yozilishicha, "sheva, lahja va dialekt"
tushunchalari umumxalq tilining o‘ziga xos fonetik, leksik va
grammatik xususiyatlariga ega bo‘lgan mahalliy hududlar doirasidagi
xalq tilining quyi shaklini ifodalaydi. Dialekt shevalar yig‘indisi bo‘lib,
bir necha shevalardan tashkil topadi. Lahja esa o‘zbek
tilidagi ilmiy
adabiyotlarda keng va tor ma’nolarda qo‘llanilgan: keng ma’noda
"dialekt", tor ma’noda esa "sheva" o‘rnida ishlatilgan. Jumladan,
sharqshunos K.K.Yudaxin o‘zining "Vodil qishloq lahjasi haqida bir
necha so‘z" (1927 yil) ishida lahja atamasini birgina qishloq "sheva"si
o‘rnida qo‘llagan. Bu atama ko‘pgina ilmiy manbalarda "dialekt"
24
tushunchasi bilan teng ma’noda qo‘llangan. Aslida bu atama arabcha
“lahja” - o‘zbekcha “sheva” demakdir. Demak, "lahja" so‘zi ko‘p
hollarda "dialekt" atamasi ma’nosiga teng kelmas ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
