Учебное пособие для студентов обучающихся по направлению изучающие все информационно коммуникационные системы, использующиеся в инженерных

Elektr ta'minotini tekshirish va nazorat qilishni avtomatlashtirish tizimini muhimligi va o‘lchov tartibi vazifalari.

Elektr ta'minotini tekshirish masalalari va va nazorat qilishni avtomatlashtirish tizimini hozirda muhimligi va o‘lchov tartibi vazifalari to‘g‘risida asosiy tushunchalar keltirilgan.
Tayanch iboralar: Elektr energiya hisob-kitob tizimi, Energiy resurslar bozori, elektr stansiya, metrologik nuxtai nazar, metrologik ta'minoti, iste'molchilarni yuklamasini optimal boshqarish, ma'lumotlarni yig‘ib va uzatib berish qurilmasi
Ohirgi yillarda energiyamanbalarni narxi baland bo’lganligi uchun sanoat va yirik elektr iste’mol qiluvchi sohalarda (transport va uy-kommunal xo‘jaligida) elektr energiya hisob-kitob tizimiga munosabatlar kardinal holda o‘zgarishini olib kelishiga majbur bo’ldi.
Iste'molchilar - zaruriy hisob-kitobida ta'minotchi bilan quvvat manba'larini qandaydir shatrli me'yorlar, kotta shartnomalar yoki eskirgan va noaniq anjomlarni va bunday zamonaviy va yo’qori aniqlikdagi hisoblovchi qurilmalarni anglab bormoqdalar.
Sanoatga oid korxonalar kechayu kunduz o’z energiyahisobini adekvatnim bugungi kun talabiga binoan qandaydir yo’llar bilan qayta ishlashga urunyapdilar.
Energiy resurslar bozorining bosimi tufayli istemolchilar shunaqa oddiy xaqiqatga yani shunday tushinchaga kelmoqdaki unda energiyaresurslarni tejashini xamda moliyaviy yo’qolishlarni kamaytirishning birinchi qadami - bu aniq hisob-kitob tizimiga ega bo’lish.
Zamonaviy energiyaresurslar savdosi avtomatlashtirilgan asbobli hisob-kitob tizimidan foydalanishi asos qilib olingan
, unda o‘lchamlar, yig‘ish va ishlov berish ma'lumotlar va ta'minlovchini aniq, tezkor va egiluvchan, turli tarif hisobga olish tizimlarga adaptatsiya qiluvchi quvvat manba'larini yetkazib beruvchining tomonidan va iste'molchi tomonidan odamni qatnashishi eng oz miqdorga keltirilgan. Ushbu maqsaddan xam ta'minlovchilar, ham iste'molchilar o‘zining ob'yektlarida manba'larni avtomatlashtirilgan nazoratini va hisob-kitob tizimlarini - ENHAT yaratishyapti. Zamonaviy ENHAT tizimi borligida sanoat korxona to‘liq barcha o‘zining energiya iste'moli jarayonini nazorat qiladi va birgalikda energiyaresurslar ta'minotchilar bilan kelishilgan holda har xil tarif tizimlarga o’tishini hosil qiladi va bu energiya xarajatlarni minimum holatiga olib keladi.
Bugungi kun sanoat korxonalar sohasida energiya hisob- kitobi zamonaviy ENHAT tizimini kiritish bilan bog‘liq. Qator korxonalarda ENHAT tizimi ishlab kelmoqda, birilari bir yildan ortiq ishlamoqda, boshqa korxonalarda esa ENHAT tizimi endi joriy qilish holatda turibti,
uchinchilarning rahbarlari hali fikr qilmoqda, bu ENHAT tizimi kerakmi ularga.
Elekt energiyani va uning quvvatini ulgurji va chakana bozorida hisob-kitob qilishning asosiy maqsadi bu elektr energiyani aniq ishlab-chiqarilgan, uzatilgan, taqsimlangan va iste'mol qilingan to‘g‘risida aniq ma'lumotga ega bo‘lish¹⁴.
O‘lchov tartibi:

• 
  bozor qatnashchilari orasidagi moliyaviy hisob- kitoblarni amalga oshirish;
  
• 
  energiya iste'molni rejimlarini boshqarish;
  
• 
  elektr energiya balansining hamma tashkil etuvchilar (ishlab chiqarish, shinalardan uzatib yuborish, yo‘qolish va hokazo ) aniqlash va prognozlashtirish;
  
• 
  elektr stansiyalarda yonilg‘ining solishtirma xarajatini aniqlash va prognozlashtirish;
  
• 
  ishlab-chiqarish, uzatilish, taqsimlanish va iste'mol qilish jarayonlarini moliyaviy baxolashini amalga oshirish;
  
• 
  elektr uskunalarda hisob-kitob tizimini texnik xolatini nazorat qilish va normativ-texnik hujjatlarining talablariga jovob berishi.
  

Elektr energiyani ishonchlilik hisobini nazorati oyma-oy qabul qilingan va uzatilgan elektr energiyasining tuzilgan





¹⁴ http://masters.donntu.org/2011/etf/shabalin/diss/indexe.htm
balanslar va inobatga olingan isroflar orqali erishadi. Elektr hisoblagichlarning hisob-kitob oyning so‘ngi kunining 24:00 soat mahalliy vaqt bilan olingan ko‘rsatgichlar asosida balans tuziladi. Elektr hisoblagichlarning soni ko‘p bo’lganligi uchun ularning bir vaqtda ko‘rsatgichlarni qo‘l bilan yozib olishi va nazorat qilishi hozirgi kunda ko‘p noaniqliklarga va qo’shimcha xatolarga olib keladi, bir vaqtda xamma ko‘rsatgichlarni xatosiz yozib olishini bu usul bilan ta'minlash juda ham qiyin.
ENHAT tizimining korxonaga joriy qilish quydagi imkoniyatlarni beradi:

• 
  asosiy iste'molchilarni elektr energiyani va quvvatni iste'mol qilayotgan rejimini operativ holda nazorat va analiz qilish;
  
• 
  iste'molchilarni yuklamasini optimal boshqarish;
  
• 
  energiya ob'yektlardagi barcha ma'lumotlarini yig‘ish va to‘plash;
  
• 
  Yuqori boshqarish bosqichida ma'lumotlarni yig‘ib va uzatib berish va undagi to‘plangan ma'lumotlar - iste'molchilar va elektr enegiyani ta'minlovchilar orasidagi hisob-kitoblar amalga oshirish uchun asos bo’ladi;
  
• 
  Yoqilg’i energetika resurslarni iste'molchilari bilan moliyaviy-bank operatsiyalarni avtomatlashtirish.
  
• 
  ENHATtizimi uchun chiqarilayotgan texnik anjomlar, qismlar va dasturiy ta'minotlar bazasi asosida bajarilishi shart.
  

ENHAT tizimi tarkibiga quydagi texnik anjomlar, qismlar kirishi shart:

• 
  Elektr energiya hisoblagichlari, ularda o‘zgartiriluvchi datchiklar borligi va ushbu datchiklar yordamida o‘lchalayotgan energiyani praporsiyanal chiqish impulslar soniga o‘zgartirib berish yoki raqamli kodga (elektrn reversiv elektr hisoblagichlarlar foydalanganda , alohidada har bir yo‘nalishi uchun) o‘zgartirib berish;
  
• 
  Ma'lumotlarni yig‘ib va uzatib berish qurilmasi (MYUK), - elektr hisoblagichlardan markasiy boshqarish bosqichiga ma'lumotlarni uzatib berishini ta'minlab berish uchun;
  
• 
  O’lchalgan ma'lumotlarni uzatishini taminlab berish uchun aloqa kanalari va ularga mos keluvchi kanal hosil qiladigan qurilmalar;
  
• 
  Ma'lumotlarni qayta ishlash anjomlari (qoidaga ko‘ra, shaxsiy EHM).
  

Metrologik nuxtai nazardan ENHAT tizimi o‘ziga xos spetsifik o‘lchov tizimini namoyon etadi, unda o‘lchash jarayoni bajariladi va avtomat ravishda o‘lchamlarni natijalarining ma'lumotlarini olishi ta'milanadi. ENHAT tizimining metrologik ta'minoti o‘lchov tizimlariga
qo‘llanadigan umumiy qoidalariga mos kelib bajarilishi shart.

3.