Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

(nazariy qismining 66-betidagi 12-rаsmga qarang). 
Juda ko‘p muskullar ko‘krak bo‘limida o‘rnashib, ularga oyoqlar va qanotlar 
birikkan. 
Hasharotlar tanasining bo‘g‘imlari murakkab bo‘lishi va tana bo‘laklarining 
xilma-xil harakat qilishiga muvofiq ularning muskullari ham murakkab bo‘ladi. 
Muskullar sistemasi ikki xil: somatik yoki skelet muskullari va ichki yoki vistseral 
muskullarga bo‘linadi. Har ikkala muskul ko‘ndalang targ‘il muskullar tipiga kiradi. 
Hasharotlar tanasida 2 mingga yaqin har xil muskul bo‘ladi, teriga birikmagan 
muskullar bundan mustasno.
Skelet muskullari hasharotning tana harakatini (oyoqlari, og‘iz organlari, 
mo‘ylov va boshqa o‘simtalarni), voyaga etgan hasharotlarda esa qanot organlarini 
ta’minlaydi. Muskullarning bir uchi (boshlang‘ich uchi) tananing harakatsiz 
skeletiga, ikkinchi uchi uning harakatli qismiga tutashgan bo‘ladi. Muskullarning 
qisqarishi gavda skeletlarining holatini o‘zgartirib turadi. Muskullar kutukulaga 
maxsus ingichka alohida tolalar-tonofibrillalar yordamida tutashadi. Skelet 
muskullari, asosan, 3 guruh: bosh, ko‘krak va qorin muskullarini hosil qiladi. Bular 
hammasi skelet muskul sistemasini tashkil etadi. 
Bosh va ko‘krak muskullari, ya’ni faol harakat organlarining muskullari eng 

---

125 
yaxshi rivojlangan. 
Ko‘krak muskullariga uzunasiga dorzoventral yoki qiyshiq muskullar, oyoq va 
boshqa muskullar kiradi. Qanotlarini dorzoventral yoki qiyshiq muskullar harakatga 
keltiradi, bu muskullar bo‘g‘imlarning yelkachasi va ko‘krakchasini bir-biriga 
qo‘shib turadi, gavda skleritlarning holatini o‘zgartiradi. Og‘iz apparatlarini 
harakatga keltiruvchi bosh muskullar, so‘ruvchi hasharotlarda esa tomoq bo‘shlig‘ini 
navbat bilan kengaytirib va toraytirib turadigan, shu tufayli tomoqni nasos kabi 
ishlatadigan muskullar juda yaxshi rivojlangan. 
Qorin guruh muskullari oddiyroq tuzilgan bo‘lib, bularga silliq muskullar, yon 
va ko‘ndalang muskullar kiradi. Bu muskullarning qisqarib, cho‘zilishi natijasida 
qorin bo‘g‘imlarining harakati boshqariladi. Yon muskullar nafas olishni boshqaradi. 
Yelka tomonida qon tomirlari atrofidagi qanotsimon muskullar qonning harakatini 
boshqaradi.
 
5. Tеri qоplamining hоsilalari bilan tanishish uchun nazariy qismida bеrilgan 
ta’rifni o‘qib, turli хil hasharоtlarni tеri ustidagi bo‘rtiqchalari, o‘simtalari, 
tanachalari va bоshqa tuzilmalarining jоylashishi va tuzilishi mikrоskоpda ko‘rib 
chiqiladi. Tеri tuzilishi va hоsilalari hamda muskullarining rasmlarini chizing.