У збек и с то н рес п у бл и ка си халк, таълим и ва зирли ги


ва ёзувчилари усиб келаётган ёш авлодга таълим ва тарбия



Download 7,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/120
Sana30.04.2022
Hajmi7,65 Mb.
#597909
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   120
Bog'liq
fayl 861 20210506

ва ёзувчилари усиб келаётган ёш авлодга таълим ва тарбия
бериш хакида.
Таълим ва тарбия муаммоси жуда кадимдан бери мавжуд. 
У 
урта 
асрлардаги 
ш арк 
ва 
карб 
мутафаккирларининг 
асарларида 
куриб 
чикилган. 
Уша 
даврнинг 
буюк 
мутафаккирлари Абу Наср ал-Ф оробий, Абу Райхон Беруний, 
Абу Али ибн С ино, Юсуф Хос Хожиб, Ахмад Ю гнакий, 
Ж алолиддин Д евоний, Алишер Навоий ва бошкалар феодал 
зулм 
ва 
мутаасиб 
рухонийларнинг 
катти к 
каршилигига 
Карамасдан жахон ф ани, маданияти, маорифига бекиёс \и сса 
кушдилар.
Утган даврларда мехнаткаш ларнинг уз муносабатларини 
унинг 
ёшларга 
тарбиявий 
таъсирини 
янада 
кучайтириш 
максадида йулга куйиш борасидаги тажрибаларини нафакат 
халк педагогикасининг катор шакллари, усулларини кайта 
тиклаш учун, балки шахсни ш акллантириш ни бошкарувчи 
объектив умумий ижтимоий конунлар, халк турмуш тарзини 
тушуниш учун хам урганиш лозим.
Урта асрлар Ш аркининг 
комусий мутафаккири Абу 
Наср 
ал-Ф оробий 
(873-950) 
инсонни 
хаР 
гомонлама 
такомиллаш тириш , 
уларни умумий бахт-саодатга етаклаш 
йуллари ва усулларини узининг ижтимоий-сиёсий таълимоти 
марказита 
куяди, 
бу 
эса 
унинг 
дунёкараш ларнинг 
умуминсоний асосга эгалигидан далолат беради.
Айнан 
шундай 
максадлар 
Ф оробийнинг 
шахсни 
тарбиялаш ва таълим бериш, уни такомиллаштириш хамда 
унинг ижтимоий муаммоларни хал этишдаги фаол ролига 
нисбатан дунёкараш ларининг бош мазмунини ташкил этади.
Унинг ф икрига кура, таълим ва тарбия оилада, укитувчи 
ёрдамида мактабда ва яхшиликка асосланган жамиятда унинг 
рахбари ёрдамида амалга оширилиш и мумкин.
27


Форобий ф икрига кура, таълим — бу нафакат акдий 
ривожланиш, 
балки 
умуман 
маънавий 
ривожланиш, 
шу 
жумладан ахлокан ривожланиш пойдеворидир. Таълим ва 
тарбия узаро бир-бирига боглик булиб, улар шахсни маънан 
камолотга етказувчи турли йуллар хисобланади.
Форобий ижтимоий тарбияни тартибга солиш, уни 
бош кариш масалаларига алохида эътибор берган. У мехнат 
фаолияти тарбиянинг мухим воситаси хисобланади, деган 
хулосага келади.
Абу Райхон Беруний (971-1050 йилга якин) комусий 
олим сифатида тарихга кирган. У ф анни диндан ажратиш зарур 
деб хисоблаган, акс холда унинг фикрига кура, илмий 
билимлар хаки кий була олмайди. О лимнинг динга булган 
танкидий муносабати куп жихатдан унинг тарбия ва таълимга 
булган муносабатларини хам белгилаб берди.
Беруний уз асарларида таълим нинг узлуксиз, кургазмали, 
ан и к максадга йуналтирилиши лозимлигини ва унинг муайян 
тизим асосида утказилиши зарурлигини таъкидлаган.
Беруний 
шахе 
тарбия 
жараёнида 
шаклланади, 
деб 
Хисоблаган. Бунда у мехнатга алохида урин берган.
Берунийнинг караш лари чекланган тусга эга эди, зеро у 
Хам уша даврдаги бошка куплаб олимлар сингари ф ан ва 
билим жамият тараккиётида мутлак ахамиятга эга, деб билган. 
Б ирок, 
фан, 
билим, 
мехнатнинг 
ахамияти 
хакидаги 
ф икрларнинг узи тугри эди. Билим олиш нинг узини Беруний 
куч, 
вакг 
ва 
сабр-токат 
талаб 
киладиган 
мехнат, 
деб 
Хисоблаган.
Ибн Сино (980-1037) педагогика масалаларига ижодий 
ёндошган. У бола табиатини нафакат табиб, балки етук педагог 
сифатида хам чукур билиш ини намоён килган. Олимнинг 
болаларга таълим ва тарбия бериш хакидаги куплаб фикрлари 
узининг чукурлиги, инсонпарварлик рухи билан йугрилганлиги 
ва тарбиядек мураккаб муаммони тугри талкин килиш и билан 
киш ини лол колдиради.
Ибн Сино таклиф килган тарбия ва таълим мазмуни 
аклий тарбия, жисмоний согломлаш тириш , эстетик тарбия, 
ахлокий тарбия ва хунар ургатишларни уз ичига олади. Ибн 
Сино 
бола 
тарбиясининг 
бутун 
машаккати 
ва 
мураккабликларини 
жуда 
чукур 
тушунган. 
«Тиббиёт 
Конунлари»нинг «Тарбия хакида» номли булимида куйилган
28


масалалар аник, х,ал этилади, бола характерини тарбиялаш 
Хакидаги к,имматли фикрлар билдирилади.
Ибн Синонинг илмий-педагогик ижодиётида оилавий 
тарбияга алохида эътибор к,аратилади ва бунда бош рол оила 
бошлиги — яъни отага берилади. Ибн Сино нима учун болани 
онаси 
эмас, 
балки 
тарбиячи 
тарбиялаш и 
лозимлигини 
тушунтириб беради. Унинг фикрларига Караганда, боланинг 
онаси уз фарзанди тарбиясида купрок, хиссиётларга берилади 
ва бола тарбиясида т^три йулни танлай олмайди. Ибн Сино 
тарбиячи олдига ан и к вазифаларни куяди: у уз шогирдини 
Качон жазолаши ёки рагбатлантириши мумкинлигини яхши 
билмоги лозим.
Ибн Сино бола шахсини хурмат килиш, боланинг табиий 
ёш хусусиятларини хисобга олган холда унинг кизикиш ларини 
урганишга чакиради. У ёшга караб даврларга булиб чикишга 
харакат килган. У смирлик даврини у бешта даврга булган: 
чакалоклик (бола тугилганидан бошлаб йулга юриб кетгунича 
булган давр); болалик даври (йулга юргандан сунг); организм 
чиниккани ва к ° зи к тиш лари чикканидан кейинги давр; 
Усмирлик ва жинсий етилиш даври; усмирлик даври (усиш 
тухтагунгача булган давр).
Ибн Сино бола тарбиясининг барча мураккабликлари ва 
Кийинчиликларини 
тушунган. 
У 
жисмоний 
жазонинг 
меъёридан ортиб кетишига карши чиккан. Унинг фикрига 
кура, рисоладагидек тарбияни муваффакиятли амалга ошириш 
учун 
болаларга 
инсоний 
муносабатда 
булиш 
даркор. 
Тарбиячининг узи бола ш ахсини хурмат килиш и, уни севиши 
ва бола билан яхши муносабатда булиши лозим.
И бн Сино тарбия ом илининг ахамиятини чукур англаган 
ва ижобий омил ахамиятини жуда кадрлаган, уни тарбиянинг 
асосий воситаларидан бири деб билган.
Юсуф Хос Хожиб (1019-1020 йилларга якин) Урта 
асрнинг бошка куплаб олимлари сингари мусулмон Ш арки 
халкларининг маданий ривожига сезиларли хисса кушган. 
Унинг «Такводорлар тухфалари» девони (XII аср) инсонни 
ахлокан тарбиялаш муаммолари куриб чикилган дастлабки 
дидактик 
асарларидан 
бири 
хисобланади. 
Ш оирнинг 
сузлашишдаги босиклик ва одоб коидалари хакида билдирган 
фикрлари бугунги кунда х,ам уз ахамиятини йукотмаган: 
«Маърифатли 
киш ининг 
сузларини 
тингла. 
Тарбия 
Коидаларидаги асосий нарса - бу тил, унга э^тиёт булмок
29


лозим. Яхши сузли киш и хурматга, тили захар кишилар эса 
нафратланиш га лойикдир. Киш ининг устидан кулма ва унинг 
жахлини чикарма: ук етказган захмат битади, суз билан 
етказилган захмат эса хеч качон битмайди».
Бирок Уз тасаввурида ш оир кишиларда олий ахлок 
сифатларини 
тарбиялаш
оркали 
умумий 
фаровонликка 
эриш иш мумкин, дея хисоблагани холда уша даврда хукмрон 
булган дунёкарашлардан юкори кутарнлмайди. Узбекистонда 
XVT асрдан кейинги асосий педагогик ф икр йуналиш лари ва 
уларнинг хусусиятларини тушуниш учун уз замондош лари 
уртасида жуда машхур булган комусий олим Жалолидцин 
Д авоний (1427-1502) асарлари билан таниш иш зарур.
Гарчи Давоний Эрон худудида яшаган ва ижод килган 
булса хам унинг «Ахлоки Жалоли» номли асари Октябрь 
инкилобига кадар Самарканд ва Бухородаги мадрасаларда укув 
Кулланмаси сифатида фойдаланилган хамда урта Осиёдаги 
куплаб илгор мутафаккирларнинг (Ю суф К ррабогай, Абу 
Т о \и р С амаркандий, Абдулла Авлоний) педагогик ва ахлокий 
караш ларини ш акллантириш да катта роль уйнаган. Ушбу 
фундаментал 
асарида 
Давоний 
усиб 
келаётган 
авлодни 
тарбиялаш , 
Узбекистонда 
XVI 
асрдан 
кейинги 
асосий 
педогогик ф икр йуналиш лари тарбия ва таълим жараёнида 
ижобий сифатларга эга булиш лозимлиги хакида кимматли 
ф икрлар билдирган.
Д авоний асарларида тарбия, таълим методикасида мактаб 
ва укитувчининг тутган урни хакида ижодий ф икрлар жуда 
куп. Унинг асарларини тахлил килиш шуни курсатадики, 
Д авоний уз даврининг илгор мутафаккири булган хамда унинг 
таълим ва тарбия хакидаги куплаб гоялари бугунги кунда хам 
Уз ахамиятини йУкотмаган.
Айникса Алишер Навоий Узбекистан халки калбидан 
чукур жой олган. Унинг асарлари беш юз йилдан буён куплаб 
авлодларни хаяжонга солиб келади. И нсонпарварлик, мухаббат 
гоялари, 
инсоннинг олий 
максадларини 
куйлаш 
Навоий 
меросида асосий урин тутади.
Н авоийнинг 
педагогик 
карашлари 
ута 
инсонийлиги 
билан ажралиб туради. У бола шахсини ш акллантириш ва 
тарбиялаш масалаларига жуда катта ахамият берган, Навоий 
ф арзандни оилага кувонч ва бахт келтирувчи ш амчирок, деб 
билган.
30


Навоий болага унинг ёшига караб энг кичик ёш дан тугри 
тарбия бериш зарур, фанларни урганишни иложи борича 
барвакд бош лаш лозим , дея таъкидлаган.
Буюк славян педагоги Ян Амос К оменский (1592-1670) 
Рарбнинг 
буюк 
олимларидан 
бири 
хисобланади. 
Унинг 
педагогик 
тизими 
усиб 
келаётган 
авлодни 
инсонийлик, 
тинчликсеварлик, тенглик ва биродарлик рухида тарбиялаш 
гоялари билан йугрилган,
Я н Амос К ом енскийнинг педагогик мероси улкан ва куп 
кирралидир. Олимнинг чоп этилган фалсафий ва педагогик 
асарлари унинг тарихий ахамиятини белгилаб берди. «Оналар 
мактаби»да кайд этилган болани дастлаб оилада тарбиялаш ва 
ривожлантириш гоялари бугунги кунда \а м уз долзарблигини 
йукотмаган. Хажми кичик, бирок мазмуни жуда чукур булган 
мазкур асарни унда куйилган муаммоларнинг долзарблиги ва 
ахамиятлилиги, 
уларни 
амалга 
ош ириш
учун 
таклиф 
К илинаётган 
йуллар 
ва 
воситаларнинг 
соддалиги 
хамда 
иш ончлилиги, 
нихоят оила, 
аёллар, 
болалар 
ва 
уларни 
тарбиялаш га 
булган 
муносабатнинг 
инсоний 
йупалшнга 
эгалиги буйича мумтоз асарлар сирасига киритиш мумкин. 
«Инсон зотини химоялаш энг аввало беш икдан бош ланиш и 
лозим». 
Бундан 
ортик содда 
ва доно 
ф икр 
булмайди. 
Уддабурон олимлар кайси бир ижтимоий тарбия тизимини 
каш ф килмасинлар, барибир болалар хаёт кечирадиган, улар 
жисмонаи ва маънан ривожланадиган мухит сифатида оила энг 
самарали тарбия тизими хисобланади.
Каторлашган 
гоялар тизимигг 
эга 
булган 
«Оналар 
мактаби»ни бирламчи оилавий тарбия буйича биринчи асар 
деб хисоблаш мумкин.
«Оналар мактаби»нинг бош гояси - оиладаги бирламчи 
тарбиянинг бола учун кувончли булиши, унинг келажагини 
бахтли, ота-оналар учун ёкимли ва умидбахш, жамият учун 
фойдали килишдан иборатдир.
Коменский табиий икгидорни энг илк ёшдан бошлаб хар 
томонлама ривожлантириш гоясидан келиб чиккан холда оналар 
макгаби олдига кийин вазифаларни, яъни: болаларга билиш 
(билимга эхгиёжмандликни тарбиялаш, билимга чанкокдик)ни, 
Харакат килиш (мехнаткаш булиш, узини бошкара олиш ва яхши 
амаллар килиш)ни ва гапириш (нутк ва фикрлашни ривожяан- 
тириш)ни ургатиш вазифаларини хуяди. Шу муносабат билан у
31


аклий, жисмоний ва маънавий тарбиялаш, нутк, ва фикрлашни 
ривожлантириш буйича аник, маслах,атлар беради.
«Оналар мактаби»даш алохида бир боб «кандай килиб 
болаларга нуткни маш к килдириш» лозимлигига багишланган. 
Коменский «акд ва нугк»ни ривожлантириш учун бир хил 
х,аракат килиш зарур деб хисоблаган. У «акд» ва «нутк»ка органик 
бирикма сифатида караган. Ва бу тасодифий эмас, зеро бола нутк 
туфайли уз фикрларини ифодалайди ва атрофдаги одамлар билан 
мулокотга кирйшади, нуткни эгаллаш оркали у атрофни ураб 
турган оламни англайди. Болада нутк ва фикрлаш ривожланади.
У 
сенсор 
ривожлантириш
ва тарбиялашга 
алохида 
эътибор берган, чунки усиз акд ва нуткни муваффакиятли 
ривожлантириб булмайди. Ва буюк педагогнинг мазкур коидага 
риоя килиш ни «дидактиканинг олтин коидаси» деб атагани 
Хам бежиз эмас.
Нуткка тааллукди булган бошка бир 

Download 7,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish