У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги


Кдранг. Гёте И.В. избр. Филос. произв. С.119—120



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

33 Кдранг. Гёте И.В. избр. Филос. произв. С.119—120.
34 К^аранг. Шиллер Собр. Соч. Т.7. С.493.
www.ziyouz.com kutubxonasi


сида Шиллер «Шоирлик генийси намоён булиши мумкин булган 
факдт икки услуб»35 хакдца фикр юритади.
Унинг шеъриятнинг иккига ажралиши хакддаги макдпаси маъ­
лум маънода Гётенинг «табиатга одций так«лид кдлиш» деган ма- 
кдласига жавобдир. Бу макдпада трихотомия, яъни санъат услу- 
бининг уч хилга булиниши хасида ran кетади. Гёте бу хар учала 
услуб хакдца хам хурмат билан гапиради. Лекин баён кдлиш усули 
юк,ори, мукаммалрок, услубдир. Гёте трихотомияси, яъни шеъри­
ят услубининг учга булиниши хакддаги таълимоти битга ягона 
услубнинг афзаллигини асослашга к,аратилган эди.
Гёте Шиллернинг «Содда ва хассос шеърият хакдда» макр- 
ласида баён кдпинган фикрлар билан келишишга мойиллик 
билдиради. Унда янги эстетиканинг биринчи асосини куради. 
Гёте, Шиллер ибораси билан айтганда, гох «содда», гох «хас­
сос». У «умумийлаштириш» услубига хам, «турлаштириш» услу- 
бига хам мурожаат кдпади. Унинг ижодида икки услуб бадиий 
шаклни яратиш масаласини ечишда бирлашади.
ТЮ ЛЬЕН ОФ РЕДЕ ЛАМ ЕТРИ
( 1 7 0 9 — 1 7 51 )
Тюльен Офреде Ламетри 1709 йили Франциянинг шимолий 
кдсмидаги Сен-Мало деган шахарчада савдогар оиласида тавал- 
луд топган. У 16 ёшга кирганида динга мухаббат куйган эди. 
Лекин куп утмай ундан кунгли кдпади, реал имтиёзлардан воз 
кечади. Узи эса табиб булишни орзу кдлиб кдпади. Париж уни- 
верситетининг тиббиёт факультетини тугатгач, етук табиб булиб 
хизмат кдла бошлайди. Тиббиёт борасида, бир неча рисолалар 
ёзади. Уни Париждаги император гвардиясига табиб этиб тайин- 
лайдилар. «Жон хакддаги рисола»си чоп этилгандан сунг у рухо- 
нийпар ва хокимият томонидан таъкдб остига олина бошлагач, 
олдин Голландияда, кейин эса Германияда яшай бошлайди. 
Германияда уни Фридрих II саройининг табиби кдлиб тайинла- 
шади. Орадан куп утмай у кдрин офиги касаллигидан 42 ёшида 
вафот этади.
Файласуф, табиатшунос олим к,атор асарлар ёзиб кдндиради. 
Улар «Жоннинг табиий тарихи» (1745), «Инсон — машина»
(1747), «Инсон — усимлик» (1748), «Эпикур тизими» (1751) 
кабилардир. Ламетри уз фалсафий карашлари билан Декартнинг 
хайвонлар хис этишдан махрумдирлар, деган фикрига к,арама- 
к,арши. Барча тирик жониворлар бир хил хис этиш крбилиятига 
эгадирлар. Бу хол фак,ат инсонларгагина хос эмас, балки барча 
тирик жонзотга хам тааллукдидир, деган гояни илгари суради. 
Унинг бу к;арашлари «Инсон — машина» номли асарида якдол 
уз ифодасини топган. Гарчанд асарнинг номига Караганда, му- 
аллиф инсон муаммосига механистик тарзда ёндашгандек ту-
www.ziyouz.com kutubxonasi


юлса хам, лекин уз мазмунига кура Ламетри инсонни механизм- 
нинг алохида тури сифатида куринишидан йирок турганлигини 
хис этишимиз мумкин. Инсон, Ламетри фикрича механистик 
тузилишдан маълум даражада фарк кдлади. У узига хос турдаги 
машина булиб, хис этиш, фикрлаш л аё кати га эга. Яхшилик ва 
ёвузликнинг фаркдга боради.
«Инсон танаси» уз-узидан харакатга келувчи машина булиб, 
тухтовсиз харакатнинг жонли тимсолидир. Инсон — бу соат 
механизми каби механистик усул билан харакатга келмай, бал­
ки конни озикдантириб турувчи шарбатга ухшайди. Бу озикдан- 
тирувчини Ламетри «хилас» деб атайди. Гарчанд Ламетри инсон 
танасини соатга ухшатса-да, лекин у узи таъкидлашича, инсон 
организми бузилганидан кейин хам, яъни касал булганидан 
кейин хам харакатда булаверади. Шундай килиб, «Инсон — 
машина», Ламетри фикрича, бу «Инсон — Махлукот» органик 
дунёсининг бир бутун моддий мавжудотидир.
Ламетри файласуфлар орасида биринчи булиб инсон хайво- 
нот дунёсидан келиб чиккан, деган фикрни илгари сурган. У 
шунингдек, инсонни келиб чикдши учун факат биологик омил 
етарли булмай, балки тил, нутк хам катта роль уйнайди. Инсон­
нинг шаклланишида тарбия хам ута мухим. Ижтимоий мухит 
инсоннинг шаклланишида зарурий шартдир. Ламетри нуктаи- 
назарича инсон табиатан мугамбир, хавфли ва йирткдч хайвон- 
дир. У золим булиб дунёга келади. Яхши фазилатларни инсон 
жамиятда уз хаёти жараёнида таълим-тарбиясига олади. Тарбия- 
нинг имкониятлари жуда кенг. Олаётган тарбиясига кура, у ёки 
бу томонга узгариши мумкин. Шу билан бирга Ламетри «Анти- 
Сенека» асарида шархланган купгина таълимотларга кура у вуль- 
гар гедонистга ухшаб кетади.
Сезгиларимизга буйсинишга харакат килмогамиз даркор ва 
уларни (сезгиларимизни) ёкимли килишга интилишимиз керак. 
Ёки мл и сезгилар деганда Ламетри шахватпарастлик хисларини 
назарда тутади. Унинг фикрича, инсон калбига кура купрок 
танаси хакдда уйлаши керак ва купрок лаззатланишни максад 
кдлиб куйиши керак.
Бахт учун, дейди Ламетри, ортикча акл ва билимнинг хожа- 
ти йук. Хирсий сезгиларни узида хис килаётган инсон тунгиздек 
бахтлидир. Ламетри яратган ва узи интилган инсон киёфаси унга 
жанжалли шухрат келтирди. Ламетри фалсафанинг асосий маса- 
ласини узига хос услубда хал этади.
Ламетри фалсафанинг бош масаласини материалистик пози- 
циядан туриб хал кдлиб, материяни борликнинг бошлангич ва 
абадий субстанцияси деб билади. Масалан, у шундай деб ёзади: 
«...Факат ягона субстанция мавжуддир, чунки субстанция деб уз- 
узидан ва зарурий мавжуд булган, хамма вакт абадий ва хеч кан­
дай олий сабабга боглик булмаган нарсани тушунамиз». Ламетри 
таъкидлайдики, гарчанд биз материянинг мохияти хакдда хеч 
Кандай тасаввурга эга булмасак хам, лекин биз сезгиларимиз ор­
кали намоён булаётган хоссаларни инкор эта олмаймиз.
www.ziyouz.com kutubxonasi


«Кузимни очар эканман, материяни ёки куламни кураман. 
Шундай килиб кулам доимо хар кандай материяга алокадор 
булади, булганда хам битта материяга, уз предметига хос булади. 
Бизга маълумки кулам материянинг атрибута булиб, унинг ме­
тафизик шаклини ташкил килади»36, деб ёзади Ламетри. Бундан 
хулоса чикариб, шуни айтмогимиз керакки, бутун оламда турли 
куринишдаги битта субстанция мавжуд. Бу мутлако потуфи фикр 
ва тахминга асосланган фараз ёки машина, шахсий онгнинг 
ма\сули эмас. Агар хакикат машъаласи билан ёритилган, менинг 
хисларим актимга буйсунмаса, бундай бошкарувчини рад эта­
ман, дейди у. Мен катьий ва мантикий хулосаларни куплаб 
жисмий кузатишларим оркали амалга ошираман. Мен илгари 
сурган хакикат оддий ва кискадир. Бундан шундай хулоса чика- 
риш мумкинки, факат фалсафа конунларнинг хато ёки адолат- 
сизлигини очиб бериши мумкин. Факат фалсафа туфи нуктаи- 
назардан туриб, нима хакикат ёки хакикат эмас, яхши ёки 
ёмонлигини окилона хал этади. Фалсафа — жамиятни профес- 
сив томонга хакдоний узгартиришнинг усулидир, деган гояни 
илгари суради.
Ламетри давлатни яхши бошкариш учун давлат тепасида 
файласуфлар турмоБИ лозим деган фикрни илгари суради. Фай­
ласуф айникса, материя ва харакат муносабати масаласига кат­
та ахамият беради. У харакатни изохлар экан, унга фалсафий 
тушунча сифатида карайди.
Харакат, унингча, умуман узгаришдир, материя бир холат- 
дан иккинчи холатга утиб туради. У янгининг пайдо булиши. Ёки 
илгари мавжуд булган нарсанинг узгаришидир. Ламетри «суб­
станция хамма вакт, хатто харакат килмаётган пайтда хам, 
Харакат килиш хусусиятига эга», деган мухим диалектик фикр­
ни айтади. Материянинг уз-узидан харакатга келиш тамойилига 
таяниб, Ламетри инсон онгининг келиб чикиши хакидаги му- 
Хим фалсафий масалани хал килишга интилади. У «тугма гоя»лар 
мавжудлиги хакидаги Декарт фикрини изчиллик билан инкор 
Килади. Унинг фикрича, гоялар ташки мухитнинг таъсири нати­
жасида, тажриба ва англаш фаоллиги туфайли вужудга келади.
Ламетри узининг билиш назариясида материалистик сенсуа­
лизм позициясидан туриб сезгиларнинг билишдаги рол ига юкори 
бахо беради. Табиатшунос сифатида у билиш назариясининг 
асосий масалаларини физиология, психология, анатомия, ме­
дицина тажрибалари асосида исботлашга харакат килади. У бор­
лик ва онгнинг узаро муносабатини изохпашда «акс эттириш» 
атамасидан кенг куламда фойдаланади. Борлик онгда акс этади. 
Албатта, Ламетри бу жараённинг диалектик мохиятига туитун- 
маган. Лекин, у «акс эттириш» жараёнини оддий кузгудаги акс 
этиш сифатида содда тушунмайди. Унингча, «мия экрани»да акс 
этган объектни аник кайта тиклаш учун хиссий акс эттириш 
учун мия уни кайта ишлайди, классификация килади, синтез

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish