U. X. Safarov, N. M. Karakulov

Respublika – 
davlat boshqaruv organi 
vakillari umumxalq saylovi natijasida ma’lum muddatga saylanuvchi davlat tuzumi 
shaklidir.
 
Respublikaning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:
1) Davlat boshlig‘i yagona yoki jamoaviy bo‘lishi mumkin;
2) Hokimiyat avloddan-avlodga o‘tmaydi, balki saylov jarayoni orqali 
aniqlanadi; 
3) Davlat boshlig‘i qabul qilingan qarorlar bo‘yicha javobgardir;
4) O‘z vakolatidan ma’lum muddat davomida foydalanishi mumkin. 
Respublika qadimdan mavjud bo‘lgan davlat tuzumi hisoblansa-da, lekin 
uning rivojlanish davrlari yangi va eng yangi tarixiy davrlar bilan bog‘liq bo‘lgan. 
Agar 1991 yilgacha bo‘lgan davrda jahonda 127 ta respublika bo‘lgan bo‘lsa, 
hozirgi davrga kelib ular soni 150 dan ortib ketgan. Respublikalarda qonun 
chiqaruvchi hokimiyat aksariyat hollarda, parlament, ijro esa hukumat zimmasiga 
yuklatilgan. Uning uch ko‘rinishi (prezidentlik, parlamentar va aralash) mavjud. 
Prezidentlik respublikalariga AQSh, Turkiya, Markaziy Osiyo davlatlarini, 
jumladan O‘zbekistonni misol qilib ko‘rsatish mumkin. GFR, Italiya, Hindiston 
parlamentar, Frantsiya va Rossiya Federatsiyasi dualistik respublikalar bo‘lib 
hisoblanadilar. Shu bilan birga jahon siyosiy kartasida sotsialistik (masalan: XXR, 
KXDR) va islom (masalan: Eron, Pokiston) respublikalarni uchratish mumkin. 
Respublika davlat tuzumini taraqqiyparvar va demokratik tuzum deb baho 
berish mumkin. Shuning uchun uni asosan Ikkinchi Jahon urushidan keyingi
davrlarda siyosiy mustaqillikka erishgan ko‘plab Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi 
davlatlari asosiy boshqaruv shakli sifatida qabul qildilar. 
Davlat tuzumlari haqida fikr yuritilganda yuqorida ta’riflari keltirib o‘tilgan 
shakllardan tashqari davlatlar uyushmasi hisoblangan Hamdo‘stliklar haqida ham 
ma’lumot berilishi talab etiladi. Hozirgi jahon siyosiy kartasida uch ko‘rinishdagi 
Hamdo‘stlik shakli mavjud. Bular Britaniya Hamdo‘stligi, Frantsuz Hamjamiyati 
va Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) dan iborat. Britaniya hamdo‘stligi 
(1947 yilgacha Britaniya millatlar hamdo‘stligi) — Buyuk Britaniya va uning 

---

33 
sobiq ko‘pgina dominionlari hamda mustamlakalaridan iborat birlashmadir Ushbu 
hamdo‘stlikning tashkil topgan davrida (1931 yil) unga Buyuk Britaniya va uning 
dominionlari – Kanada, Avstraliya, Yangi Zellandiya, Janubiy Afrika Ittifoqi, 
Nyufaunlend va Irlandiya a’zo bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib uning tarkibida 
50ga yaqin davlatlar mavjud. Uning umumiy maydoni 30 mln. km
2 
ni, aholisi esa 
1,4 mlrd.dan ortiq kishini tashkil qiladi.
Frantsuz Ittifoqi 27 oktabr 1947 yil tashkil topgan bo‘lib, uning tarkibiga 
uning sobiq mustamlaka hududlari kirgan. 1958 yildan boshlab 
Frantsuz 
Hamjamiyati deb nomlangan.
Uning sobiq mustamlakalaridan bir qismi (masalan: 
Hindixitoy yarim oroli davlatlari) vaqt o‘tishi bilan o‘zining siyosiy mustaqilligini 
qo‘lga kiritgan. Qolgan qismlari Frantsiya Respublikasining dengizorti 
departamenti (4 ta) va hududlariga (10 ta) aylangan.
Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH)ga
 
8 dekabr 1991 yil asos solingan 
bo‘lib, o‘z faoliyatini 21 dekabr 1991 yildan boshlagan. Uning tashkil topishidan 
maqsad sobiq Ittifoq tarkibiga kirgan 
davlatlar hududida integratsion 
munosabatlarni yo‘lga qo‘yishdan iborat. Uning tarkibiga 12 ta mustaqil davlat 
a’zo bo‘lib kirgan. O‘zbekiston Respublikasi ham mazkur Hamdo‘stlik a’zosi 
hisoblanib, tashkilot faoliyatida doimo ishtirok etib keladi. 
Ko‘rib o‘tilganidek, jahon davlatlari, mamlakat va hududlari o‘z boshqaruv 
tuzumiga egadir. Har bir davlat o‘z davlatchilik holatidan kelib chiqqan holda 
uning biron bir turini o‘ziga asosiy tuzum sifatida tanlab olgan.