|
2.5. Davlatlarni ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasiga ko‘ra
klassifikatsiyalashtirish
Jahon davlatlari faqat maydonining katta kichikligi va geografik o‘rnigagina
emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko‘ra ham bir-birlaridan farq
qiladilar. Ilmiy manbaalarda mazkur guruhlashtirish ko‘rinishini tahlil qilishda
turli mezonlar taklif etiladi. Shular orasidan jahon davlatlarini rivojlanish
darajasiga ko‘ra guruhlashtirishda quyidagi ko‘rsatgichlar asos qilib olinadi:
mamlakatda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yalpi milliy
mahsulot (YaIM) miqdori;
yalpi milliy mahsulotda qayta ishlovchi sanoat maxsulotining
ulushi;
aholining savodxonlik darajasi va turmush darajasi;
o‘rtacha umr ko‘rish darajasi va b.
BMT aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi YaIM miqdoriga ko‘ra
davlatlarni guruhlashtirishda quyidagi mezonga tayanadi:
o‘ta qashshoq davlatlar – yiliga 1500 $
36
qashshoq davlatlar – 1500-3000 $
kambag‘al davlatlar – 3000-5000 $
qoniqarli ta’minlagan davlatlar - 5000-10000 $
o‘rta ta’minlangan davlatlar – 10000-15000 $
ta’minlangan davlatlar – 15000-20000 $
boy davlatlar - 20000 $dan ortiq.
Xalqaro valyuta fondi ma’lumotlariga ko‘ra 2016 yil aholi jon boshiga
YaIM (sotib olish qobiliyatini hisobga olgan holda)ning o‘rtacha jahon
ko‘rsatkichi 15 ming AQSh dollaridan ortiq ko‘rsatkichni tashkil qilgan. Jahonning
73 ta davlati o‘rtacha jahon ko‘rsatkichlaridan yuqori ko‘rsatkichni qayd qilganlar.
Ular orasida Qatar (127 660 AQSh dollari), Lyuksemburg (104 003 AQSh dollari),
Singapur (87 855 AQSh dollari), Bruney (76 884 AQSh dollari), Quvayt (71 887
AQSh dollari) kabi davlatlar peshqadamlik qilsalar, Markaziy Afrika Respublikasi
(652 AQSh dollari), Kongo Demokratik Respublikasi (773 AQSh dollari), Burundi
(814 AQSh dollari), Liberiya (855 AQSh dollari) va Niger (1107 AQSh dollari)
jadvalda eng quyi pog‘onani egallab turibdilar.
Umumiy YaIMda qayta ishlovchi sanoat ulushining yuqori bo‘lishi uning
iqtisodiyotida tayyor mahsulot ishlab chiqarish jarayonining yaxshi yo‘lga
qo‘yilganidan darak beradi. Ma’lumotlarga ko‘ra rivojlangan davlatlar YaIMda
undiruvchi
sanoat ulushi 10%dan oshmasligi kerakligi aytib o‘tiladi.
Aholining savodxonlik va turmush darajasi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotini ko‘rsatib beradi. Aholi hayot tarzi uning moddiy mablag‘ topish
darajasini ifodalab beradi. Ma’lumki, aynan iqtisodi rivojlangan davlatlardagina
aholining ta’lim olishi, yaxshi yashashi uchun davlat tomonidan imkoniyatlar
yaratib berilgan. Gruziya, Kuba, Estoniya kabi davlatlar eng yuqori – 99,8%
ko‘rsatkich bilan savodxonlik darajasiga ko‘ra jahonda oldingi o‘rinlarni egallaydi.
Savodxonlik darajasiga ko‘ra jahonda O‘zbekiston 99.3% bilan yetakchi
davlatlardan hisoblanadi. Statistik ma’lumotlar ularga qarama-qarshi tarzda
iqtisodiyoti ancha sust rivojlangan Mali (26,2%), Niger (28,7%), Burkina-Faso
(28,7%) kabi davlatlar past darajaga egaligini ko‘rsatib beradi.
37
Jahon aholisining turmush darajasiga ko‘ra esa Norvegiya, Avstraliya,
Shveytsariya, Daniya, Niderlandiya davlatlari juda yuqori, Belorus, Rossiya,
Ummon, Ruminiya, Urugvay davlatlari yuqori, Hindiston, Misr, Marokash,
O‘zbekiston, JAR o‘rta, Keniya, Nepal, Pokiston, Myanma, Angola kabi davlatlar
past daraja ko‘rsatkichlarini qayd qiladi.
Mamlakatlarni rivojlanish darajasiga ko‘ra BMT tomonidan 3 toifaga bo‘lish
qabul qilingan:
1.
Iqtisodiy jihatidan rivojlangan davlatlar.
2.
Iqtisodi o‘rta rivojlanishga ega bo‘lgan davlatlar.
3.
Iqtisodiy jihatidan rivojlanayotgan davlatlar.
BMT iqtisodiy jihatidan rivojlangan mamlakatlarga Yevropa, Osiyo,
Shimoliy Amerika, Avstraliya va Okeaniyaning jami 60 ga yaqin davlatlarini
kiritgan.
Ular
ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotning
yuqori
darajasi,
bozor
iqtisodiyotiga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga ega ekanligi, iqtisodiyotning ochiqlilik
darajasi, YaMM tarmoq tarkibida xizmat ko‘rsatish sohalarining katta salmoqqa
egaligi, sanoatida fantalab, yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqaruvchi
tarmoqlarning
rivojlanganligi
hamda
qishloq
xo‘jaligining
mexanizatsiyalashganligi
(intensiv
rivojlanganligi)
kabi
jihatlar
bilan
boshqalardan ajralib turadi.
Lomonosov nomidagi MDU geograf olimlari tomonidan taklif etilgan
jahon davlatlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko‘ra guruhlashtirishda
rivojlangan davlatlar asosiy davlatlar, iqtisodi yuqori rivojlangan G‘arbiy
Yevropaning kichik davlatlari va “Ko‘chirma kapitalizm” davlatlari guruhlariga
ajratiladi. Ular orasida albatta jahon iqtisodiyotida katta salohiyatga ega bo‘lgan
AQSh, Yaponiya, GFR, Buyuk Britaniya, Frantsiya va Italiyadan iborat bo‘lgan
asosiy davlatlar guruhi ajralib turadi. 7,6% jahon quruqlik maydonini, 9,8%
aholisini o‘zida jam qilgan mazkur olti davlat jahon YaMMning 30%ni tayyorlab
berishi ularning haqiqatan ham juda katta iqtisodiy qudratga ega ekanligini
namoyon etadi.
38
Jahon iqtisodiyotida rivojlangan mamlakatlar ichida asosiy davlatlar bilan
bir qatorda katta tabiiy resurs salohiyatiga ega bo‘lgan yettita kuchli davlatni
tashkil etuvchi “Katta yettilik davlatlari” guruhi mavjudligi qayd qilinadi.
Shuningdek “Katta sakkizlik davlatlari” (2-jadval) guruhi ham bor edi. Mazkur
toifaga 1998-yildan Rossiya ham kiritilingan edi. Hozirda turli iqtisodiy cheklovlar
natijasida Rossiya Federatsiyasi “Katta sakkizlik davlatlari” faoliyatida ishtirok
etmayapti. Hozirgi kunda iqtisodiy salohiyoti jihatidan G-20 yoki “Katta
yigirmatalik davlatlar” (3- jadval) guruhi ham ajratilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
