U. X. Safarov, N. M. Karakulov

12 
26 
9 
11 
0 
11 
tug'ilish 
o'lim 
tabiiy o'sish 

---

76 

Oilaviy yoki boshqa sabablarga ko‘ra doimiy yashash 
maqsadida bir davlatdan ikkinchi davlatga ko‘chib ketgan emmigrantlar.

 Migrant-mehnatkashlar.

Nolegal immigrantlar.

Qochoqlar.

Talabalar, 
stajer-tadqiqotchilar, 
ilmiy 
xodimlar 
va 
o‘qituvchilar.

Turli maqsadda ko‘chib yuruvchilar – turistlar, dam oluvchilar, 
anjumanlarga qatnashuvchilar va hokazolar.
Migratsiya yo‘nalishiga ko‘ra tashqi (
bir davlatdan ikkinchi davlatga, bir 
qit’adan ikkinchi qit’aga aholining ko‘chishi
) va ichki (
bir davlatning ichida 
aholining hududlar bo‘ylab ko‘chishi
) migratsiyaga ajratiladi. Tashqi migratsiyada 
ishtirok etuvchi aholi emmigrantlar, immigrantlar va reimmigrantlar guruhlariga 
ajratiladi. 
Zamonaviy migratsiya jarayonining yuzaga kelishida iqtisodiy, siyosiy va 
harbiy omillar katta rol o‘ynamoqda. Katta miqdordagi migrantlar oqimi 
rivojlangan davlatlar tomonga yo‘nalmoqdalar. Migrantlar soniga ko‘ra jahonda 
AQSH (46 mln kishi), Rossiya (11,2 mln kishi), GFR (10 mln kishi), Saudiya 
Arabistoni (9,1 mln kishi) yetakchilik qiladi.
Xulosa sifatida, aholining tabiiy va mexanik harakati ko‘plab demografik 
jarayonlarning shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlab o‘tish 
lozim. 
4.3. Jahon aholisining tarkibiy jihatlari 
Dunyo aholisining bir qator belgilariga ko‘ra guruhlashtirish mumkin. Ko‘p 
hollarda aholini ilmiy adabiyotlarda aholining demografik, irqiy, milliy, diniy va 
boshqa tarkib xususiyatlari o‘rganib chiqiladi. 
Aholining demografik tarkibi uning yosh va jinsiy tarkib holatlarini tahlil 
etish orqali o‘rganib chiqiladi. Bu tarkibiy ko‘rinishning qay tarzda shakllanishi 
avvalo, davlatga xos bo‘lgan demografik vaziyat (tug‘ilish, o‘lim va tabiiy 
ko‘payish ko‘rsatkichlari, migratsiya, nikohga kirish va ajralishlar holati) bilan 

---

77 
bog‘liq. Insonlarni umumiy holda uch yosh guruhiga ajratish odatiy holat 
hisoblanadi. Bular quyidagilar: 

Bolalar (0-14 yosh); 

Kattalar (15-64 yosh); 

Qariyalar (65 yosh va undan yuqori). 
Jahon aholisining yosh tarkibi davrlar o‘tishi bilan turli omillar ta’sirida 
o‘zgarib turadi. Davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi ortishi, 
urbanizatsiya jarayoni ko‘rsatkichlarining o‘sib borishi, ayollarning ijtimoiy 
mehnatda bandligi kabi omillar natijasida asta-sekinlik bilan aholi o‘rtasida bolalar 
salmog‘ining kamayishi, shu bilan birga kattalar hamda qariyalar salmog‘ining 
ortishi yuz bermoqda. 
Aholi yosh tarkibining mintaqalarga xos xususiyatlariga e’tibor qaratilsa, 
tug‘ilish darajasining pastligi sababli Yevropada bolalar va qariyalar salmog‘ining 
tengligi (16% bolalar, 68% kattalar va 16% qariyalar), Avstraliya va Okeaniyada 
bu nisbat doirasida yildan-yilga qariyalar salmog‘ining ortib borayotganligi (24% 
bolalar, 65% kattalar va 11% qariyalar), Osiyo (26% bolalar, 67% kattalar va 7% 
qariyalar) hamda Afrikada (41% bolalar, 65% kattalar va 4% qariyalar) tabiiy 
ko‘payish darajasining yuqoriligi sababli bolalar salmog‘ining qariyalar 
salmog‘idan bir necha barobar ortiqligini ko‘rish mumkin. Amerika qit’asida ham 
aynan Lotin Amerikasi mintaqasida (25% bolalar, 66% kattalar va 9% qariyalar) 
tabiiy ko‘payish darajasi birmuncha yuqoriligi sababli bolalar salmog‘i qariyalarga 
qaraganda birmuncha yuqori.