|
218
9.3. Turkmaniston Respublikasi.
Maydoni 488,1(491,2) ming km
2
. Aholisi 5,4 mln. kishi. Poytaxti —
Ashgabat shahri. Davlat tili turkman tili. Pul birligi — Turkman manati. Davlat
rahbari - Prezident Gurbanguli Berdimuxammedov. 1995 yil 12 dekabrda
Turkmanistonning doimiy betaraflik maqomi tan olingani to’g’risida BMT Bosh
Assambleyasining rezolyutsiyasi qabul qilingan. 2015 yil 12 dekabrda Ashgabatda
ushbu sananing 20 yilligi munosabati bilan “Betaraflik siyosati: tinchlik, xavfsizlik
va taraqqiyot yo’lida xalqaro hamkorlik” mavzuida xalqaro konferentsiya bo’ldi va
unda 10 dan ortiqroq davlatlar rahbarlari qatori O’zbekiston Respublikasi birinchi
Prezidenti I. A. Karimov ham qatnashib nutq so’zladi.
Turkmaniston hududi qadimda Ahomaniylar davlati, Aleksandr istilosidan
soʻng vujudga kelgan Salavkiylar davlati, Parfiya, YunonBaktriya podsholigi,
Eftaliylar, Turk xoqonligi, Arab xalifaligi, Tohariylar davlati, Somoniylar,
Saljuqiylar davlati, Xorazmshohlar davlati, Moʻgʻullar davlati tarkibida boʻlgan.
14-asrning 70—80-yillaridan T. hududi Temuriylar tasarrufiga oʻtgan. 16-asr oxiri
— 17-asrda Xiva va Buxoro xonliklariga qaram boʻldi, bir qismi Eron tarkibiga
oʻtib qoldi. 1869—85 yillarda T. hududini Rossiya bosib oddi. 1917 yil noyabr —
dekabrda sovet hokimiyati oʻrnatildi, 1918 yil 30 aprelda Turkiston muxtor sovet
sotsialistik respublikasi tashkil etilgach, Turkmanistonning asosiy qismi (Zakaspiy
viloyati, 1921 yil avgustdan Turkmaniston viloyati) uning tarkibiga kirdi. 1924 yil
Oʻrta Osiyoda "milliy davlat chegaralanishi" deb atalgan boʻlib tashlash siyosati
natijasida 1924 yil 27 oktabrda Turkmaniston SSR tashkil topdi va SSSR tarkibiga
kiritiddi. Shundan keyingi yillarda turkman xalqi KPSSning qishloq xoʻjaligi.ni
jamoalashtirish,
mamlakatni
industriyalash
siyosati
va
qatagʻonlar
azobuqubatlarini tortdi. 1991 yil oktabrda Mustaqillik haqida deklaratsiya qabul
qilindi, mamlakat Turkmaniston deb atala boshladi. Turkmaniston —1992 yildan
BMT aʼzosi, 1993 yil 7 yanvarda Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan
olgan va diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 27 oktabr —
Mustaqillik kuni (1991).
219
Turkmaniston Markaziy Osiyo davlatlarining janubi-g’arbiy qismida
joylashgan. Turkmaniston 4 ta davlat (shimoli-g’arbdan Qozog’iston, janubdan
Afg’oniston va Eron, shimoli-sharqdan O’zbekiston bilan hamda suv orqali Kaspiy
dengizi) bilan chegaradosh.
Tabiiy sharoiti va boyliklari.
Turkmaniston hududining aksariyati
tekislikdan iborat boʻlib, qariyb 4/5 qismi Turon tekisligi (Qoraqum choʻli)da
joylashgan.
Hududining 80 - foizini Qoraqum cho’llari egallagan bo’lib, cho’l
shimoldan janubga 450 km ga, g’arbdan sharqqa esa 880 km masofaga cho’zilgan.
Faqat janubida tepaliklar va oʻrtacha balandlikdagi togʻlar bor. Kaspiy dengizining
T.ga qarashli janubiy qirgʻoklari kam parchalangan, shimolida Qoraboʻgʻozgoʻl,
Krasnovodsk, Turkman qoʻltiqlari, Krasnovodsk, Darja, Cheleken yarim orollari
va kum tillari bor. Dengiz sohili past, qumli.
Tog’li mintaqalar esa respublikaning janubiy va janubi-sharqiy qismlarida
xoylashgan bo’lib, 8 % yaqin hududni egallaydi (Turkman-Xurosan, Kopetdog,
Paropamiz-Qorabel, Katta-Kichik Bolxon, Ko’hitang tog’ tizmalari). Sariqamish
ko’li dengiz sathidan eng pastdagi joy- nuqtasi bo’lib 81 metrni tashkil etadi.
Turkmaniston
janubida Kopetdogʻ togʻlari (eng baland joyi 2942 m — Rizo
choʻqqisi), undan shimoli-gʻarbda Kichik Bolxon (777 m gacha) va Katta Bolxon
(1881 m gacha) togʻlari joylashgan. Janubi-sharqdagi Bodxiz qirlari (eng baland
joyi 1267 m) va Qorabel qirlari (eng baland joyi 984 m) oʻrtasidan Murgʻob
daryosi oqib oʻtadi. Chekka janubi-sharqda Hisor tizmasining Koʻhitang tarmogʻi
(bal. 3139 m —
Turkmaniston
ning eng baland nuqtasi) bor.
Turkmaniston
ning
gʻarbida Krasnovodsk platosi, shimoli-gʻarbida Ustyurt platosining janubiy
chekkasi, undan janubida esa Orqa Oʻzboʻy burmali rayoni yotadi. Kaspiy boʻyi
pasttekisligida Nebitdogʻ (39 m), Boyadogʻ (134 m), Qumdogʻ, Manjuqli (27 m)
va boshqa qirlar koʻtarilib turadi. Kopetdogʻ tekisligidan shimoliy va shimoli-
sharqda Qoraqum choʻli, Amudaryo va Tajan daryolari oraligʻida Jan.Sharqiy
Qoraqum choʻli joylashgan.
Turkmaniston
ning janubiy qismida tez-tez zilzila
boʻlib turadi.
220
Iqlimi keskin kontinental, qurgʻoqchil iqlim. Yozi issiq va quruq, qishi
yumshoq, qor kam yogʻadi. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi shimoli-sharqda —
5° dan Atrek daryosi atrofida 4° gacha, baʼzi yillarda Toshhovuz viloyatida
absolyut minimal temperatura —32° gacha. Iyulda shimoliy sharqda 28°, janubida
32°, absolyut maksimal temperatura 49,9° gacha. Raspublika hududining 80%da
doimiy oqar suv yoʻq; janubiy va sharqiy hududlardagina daryolar bor. Eng katta
va sersuv daryosi — Amudaryo. Bu daryoning suvi Qoraqum kanali orqali
Bahardengacha borgan —900 km.
Eng yirik o’tuvchi-tranzit daryo hisoblanmish
Amudaryo respublikaning shimoli-sharqiy qismidan oqib o’tadi va undan tashqari
janub va janubi-g’arbda Murg’ob, Tajan, Atrek va boshqa daryolari bor.
Respublika iqtisodiyotining rivojlanishiga Qoraqum kanali ( uzunligi 900 km.)
katta tasir ko’rsatgan.
Koʻllarning aksariyati shoʻr. Chuchuk suvli Yasxan koʻli Nebitdog shahrini
ichimlik suv bilan taʼminlaydi. Tuproqlari — Ustyurt, Krasnovodsk, Orka Unguz
platolarida surqoʻngʻir, togʻ etaklari, togʻ yon bagʻirlarining quyi qismida, togʻ oldi
tekisliklarida, togʻlarning quyi mintaqasida boʻz tuproq, yuqorirokda toʻq boʻz,
togʻ tepalarida togʻqoʻngʻir tuproqlar tarqalgan. Qoraqum choʻlining aksariyatini
qum egallagan; pastqam joylarda taqir, shoʻrxok, daryo vodiylarida oʻtloqiboʻz va
allyuvialoʻtloqi tuproklar bor.
Turkmaniston
hududining taxminan 2% sugʻoriladi.
O’rtacha 1.3 mln ga sugʻoriladi
gan erlar mavjud.
Turkmaniston
ning oʻsimlik va hayvonot dunyosi xilmaxil. Qumli choʻllarda
oq va qora saksovul, qandim, cherkez, quyonsuyak, astragal kabi butalar, shoʻrxok
yerlarda yulgʻun, sarisazan, shoxilak va boshqa, daryo vodiylaridagi toʻqaylarda
bachki teraktol va jiydazorlar, Kopetdogʻ oldi choʻllarida va qirlarda shuvoq va har
xil efemer oʻtlar, togʻlarning 1500 m dan yuqori qismida archa, Gʻarbiy Kopetdogʻ
daralarida yovvoyi tok, olma, olcha, bodom, anor, yongʻoq, anjir, pista daraxtlari
oʻsadi. Hayvonot dunyosi — choʻlda quyon, boʻri, tulki, chiyaboʻri, jayran,
togʻlarda qoplon, arxar, morxoʻr, Amudaryo vodiysida toʻngʻiz, kiyik, qirgʻovul va
boshqa yashaydi. Daryo va suv omborlarida baliq koʻp.
Turkmaniston
hududida
Badxiz, Krasnovodsk, Repetek va boshqa qoʻriqxonalar bor.
221
Do'stlaringiz bilan baham: |
