№
Davlat
Loyiha ishtirokchilari
ulushi, %
1
Kazmunaygaz
16,877
2
AgipCaspian Sea
B.V. (Eni)
16,807
3
Total
16,807
4
ExxonMobil
16,807
5
Royal Dutch Shell
16,807
6
CNPC
8,333
7
Inpex
7,563
198
Tabiiy gaz (200 dan ortiq kon) asosan janubiy Mang’ishloq va Ustyurt
platolaridan, shuningdek, Emba va Mang’ishloq neft konlaridagi yo’ldosh
gazlardan iborat bo’lib, tabiiy gaz zahirasi 6 trln m
3
tashkil qiladi
Qozog’istonning shimoli-g’arbiy qismlarida yirik temir rudasi konlari
topilgan. Eng yirik konlari Temirtov, Rudniy, Kustanay, Sokolov-Sarboy,
Lisakovsk va boshqalardir.
Mis zahiralarining ( MDH davlatlari orasida birinchi o’rinda turadi) eng
katta konlari (74 ta mis kon) Jezqazg’an, Balxash, Markaziy Qozog’istondagi
Bozshaqol, Shimoliy Qozog’istondagi Orlov, Nikolaev, Sharqiy Qozog’istondagi
Chotirko’lda, G’arbiy Qozog’istondagi Yubileyniy) da bor.
Qo’rg’oshin va rux Sharqiy, Janubiy va Markaziy Qozog’istonda, baksit
Kustanayda, volfram (Qozog’iston past tog’larida), xrom (Aqto’be viloyatida),
oltin va kumush (Oltoy, Qoratov, Junqoriya Olatovida), titan va magniy, molibden
kabi boyliklar ham hududda uchraydi.
Yirik fosforit konlari Qoratov, Chimkent, Jambul va Aqto’be viloyati
hududida, natriy sulfat va kimyoviy vositalar konlari Janubiy va Markaziy
Qozog’iston va Pavlodarda, yirik osh tuzi konlari Pavlodar va Qizilo’rda
viloyatlarida, yirik kaliy tuzi koni Aqto’be yaqinida mavdud.
Qozog’iston iqlimi mo’tadil bo’lib, keskin kontinental, quruq iqlim tipidir.
Shuning uchun daryolar ayniqsa, respublikaning markaziy qismida juda kam. Suv
tanqisligi har qanday qurilishni avval suv izlab topish va suv omborlari qurishdan
boshlashga majbur etadi. Suv muammosi hal etilmasa Qozog’istonda mineral
boyliklaridan to’lik foydalanib bo’lmaydi.
Qozog’istonning umumiy qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar 225 mln. ga. ni
tashkil etadi. O’tloq va yaylovlar 190 mln. ga, shudgor qilinadigan yerlar 36
mln.ga.ga yaqindir. Aholi jon boshiga hisoblaganda 2,2 ga shudgor qilinadigan yer
to’g’ri kelsa, dunyo bo’yicha 0,23 ga, O’zbekistonda (4,4 mln ga) 0,2 ga to’g’ri
keladi. Shunga qaramasdan suv tanqisligi bu yerda qishloq xo’jaligidan yuqori
hosil olishga imkon bermaydi.
199
Aholisi.
Qozog’istonda 18,5 million kishi yashaydi va u ko’p millatli
mamlakatdir. Bu yerda 110 dan ortiq millat va elatlar istiqomat qiladi. Tub joy
aholisi qozoqlar bo’lib, davlat nomi ham shu nom bilan ataladi. Aholisining
zichligi 1 km.kv.ga. 6,3 kishi to’g’ri keladi. Aholi hududlar bo’yicha notekis
joylashgan. SHimolda va Janubda aholi zichroq, g’arbda va markaziy qismida
siyrak o’rnashgan. Qozog’istonda sanoat rivojlanganligi sababli urbanizatsiya
darajasi Markaziy Osiyo davlatlarida eng yuqori hisoblanadi. Hozirgi kunda
aholisining 58% i shaharlarda istiqomat qiladi. Ayniqsa bu ko’rsatkich Qarag’anda
viloyatida yuqori. Eng yirik shaharlardan Almati (1.175.4 mingdan ko’proq),
Qarag’anda (520 ming), Shimkent, Uskemen, Pavlodar, Jambul, Astana va
boshqalardir.
Millioner shaharlarga Almati, Nur-Sulton va Shimkent kiradi.
Aholi milliy tarkibida 1990 yili ruslar ko’pchilikni tashkil qilgan bo’lsa 1995
yildan boshlab tub aholi qozoqlar soni ortib bormoqda. Aholining 68 %ni
qozoqlar, 19.8 %ni ruslar, 3.1 %ni o’zbeklar, 1.5%ni ukrainlar, 1,4%ni uyg’urlar
va qolgan foizlarni tatar, qirg’iz va boshqa millatlar tashkil etadi.
Tabiiy ko’payish millatlar orasida ham keskin farq qiladi. Eng yuqori tabiiy
ko’payish o’zbeklarda 24,7 %, ozarbayjonlarda 24.3%, qozoqlarda 21.9% bo’lsa,
eng past ko’rsatkich ruslarda 2.7%, ukrainlarda 10%, nemislarda 3,7% va hokazo.
Katta songa ega aholining etnik tarkibi (2012)
Qozoqlar – 10,764,253 kishi
Ruslar – 3,726,722 kishi
Oʻzbeklar – 493,783 kishi
Ukrainlar – 313,698 kishi
Uygʻurlar – 237,582 kishi
Tatarlar – 203,371 kishi
Nemislar – 180,832 kishi
Koreyslar – 103,456 kishi
Turklar – 101,416 kishi
Ozarbayjonlar – 93490 kishi
200
Beloruslar – 62,694 kishi
Dunganlar – 57,819 kishi
Kurdlar – 40,626 kishi
Tojiklar – 39,612 kishi
Polyaklar – 33,301 kishi
Chechenlar – 31,809 kishi
Qirgʻizlar – 23,274 kishi
Boshqirdlar – 17,073 kishi
Ingushlar – 15,120 kishi
Moldavanlar – 14,245 kishi
Yunonlar – 8,846 kishi
Boshqa millatlar – 1,350 kishi
Qozogʻistonda
75 %
musulmonlar
(etnik
musulmonlar
bilan
hisoblaganda), 25 %
xristianlik va boshqa dinlar
.
Respublika aholisining
48,2%ni erkaklar, 51,8%ni ayollar tashkil etadi.
Qozogʻiston ma’muriy-hududiy bo’linishi 14 ta viloyatdan va 3 ta
respublika ahamiyatiga ega shahardan iborat.
Qozogʻiston ma’muriy-hududiy bo’linishi. 47- jadval
Ma’muriy-
hududiy
birlik
nomi
Ma’muriy
markazi
Hududi
ming km2
Aholisi
soni,
Zichligi
Respublikaga bo’ysinubchi shaharlar
1
Nur-sultan
Nur-sultan
796,97
1 078 384
1094,47
2
Almati
Almati
1 854 656 1 854 656
2497,77
3
Shimkent
Shimkent
1162,8
1 023 768
761,8
Viloyatlar
1
Aqmola
Kukshetau
146132
738 587
5,09
2
Akto’be
Akto’be
300 629
869 637
2,78
3
Almati
Taldikurgan
223560
2 038 934
8,53
4
Atirau
Atirau
118 631
633 791
5,01
5
Sharqiy
Qozog’iston
Uskemen
283 226
1 378 527
4,93
6
Jambul
Taraz
144 264
1 125 442
7,70
7
G’arbiy
Oral
151 339
653 775
4,21
201
Qozog’iston
8
Qarag’anda
Qarag’anda
427 982
1 378 533
3,24
9
Qustanay
Qustanay
196 001
872 795
4,51
10
Qizil Orda
Qizil Orda
226 019
794 334
3,39
11
Mang’istau
Aktau
165 642
678 199
3,78
12
Pavlodar
Pavlodar
124 755
753 853
6,08
13
Shimoliy
Qozog’iston
Petropavl
97 993
554 517
5,81
14
Turkiston
Turkiston
116086
1 983 967
24,23
jami
2 724 902 18 411 699 6,48
Qozogʻiston –
industrial-agrar
mamlakat.
Yalpi
ichki
mahsulotda
sanoat 23 %, savdo va umumiy ovqatlanish 18 %, qishloq xoʻjaligi va
oʻrmon xoʻjaligi 12,7 %, transport va aloqa 11,8 % ni tashkil etadi. Yalpi ichki
mahsulot hajmi 167 mlrd dollar (2018 y) va bu borada Markaziy Osiyodagi mutloq
yetakchi davlat.
Nominal Yalpi ichki mahsulot hajmi, mlrd.AQSh dollari 29- rasm
yillar
hajmi
2008
135.2
2009
115.3
2010
148.0
2011
180.1
2012
200.6
2013
224.9
2014
225.6
2015
195.0
2018
167.0
202
Manba -
CIA World Factbook
Mamlakat Yalpi ichki mahsulot hajmi 2008 yilda jahon moliyaviy
iqtisodiy inqirozi ta’sirida ancha tushib ketdi. Hukumat tomonidan olib
borilayotgan iqtisodiy islohotlar tufayli iqtisodiyot ancha o’zini tiklab bormoqda.
YaIM hajmi eng yuqori ko’rsatkichga 2014 yilda ( 29 rasm) erishildi.
Qozogʻiston chetga avtomobillar, turli harbiy tehnikalar, lokomotivlar, neft
va tabiiy gaz, qora metall, mis, gʻalla, koʻmir, oziq-ovqat va boshqa turli hil yuqori
sifatli
mahsulotlar
chiqaradi.
Tashqi
savdoda
Italiya, Finlyandiya, Janubiy
Koreya, BAA, Rossiya, Ukraina, Qirgʻiziston, Germaniya, Xitoy bilan
faol
hamkorlik qiladi. Pul birligi – tenge. Qozog'iston Markaziy Osiyodagi eksporti eng
kuchli davlat.
Eksport hajmi, mlrd.AQSh dollari 30- rasm
yillar
hajmi
2008
72.0
2009
43.8
2010
60.8
2011
88.3
2012
86.9
2013
85.6
2014
80.3
2015
46.3
2016
35.3
Manba -
CIA World Factbook
203
Chetdan sanoat mollari, avtomobillar mashina va jihozlar, mavalar, oziq-ovqat
mahsulotlari oladi.
Import hajmi 2016 yilda 24.5 mlrd.AQSh dollari ( 31-rasm) ni
tashkil qildi.
Import hajmi, mlrd.AQSh dollari 31- rasm
yillar
hajmi
2008
38.5
2009
28.8
2010
32.0
2011
40.4
2012
49.1
2013
50.8
2014
43.6
2015
33.7
2016
24.5
Manba -
CIA World Factbook
Qozogʻiston tashqi qarz hajmi jihatidan Markaziy Osiyo mintaqasida
birinchi o’rinni egallaydi. Uning umumiy tashqi qarzi 161 mlrd AQSh dollaridan
oshadi (O’zbekistonda 17.2 mlrd, Qirg’izstonda 3.7 mlrd, Turkmaniston 5.0 mlrd,
Tojikiston 2.1 mlrd AQSh dollariga teng).
Qozogʻiston oltinvalyuta rezervlari hajmi jihatidan Markaziy Osiyo
mintaqasida birinchi o’rinni egallaydi. MDH da esa Rossiyadan so’ng ikkinchi
o’rinni egallaydi. oltinvalyuta rezervlari — markaziy bank va moliya organlari
yoki xalqaro valyuta-kredit tashkilotlari ixtiyoridagi chet el valyutalarining
rasmiy zahiralari. Aksariyat hollarda xalqaro toʻlovlar, kutilmagan hodisalar,
daromad topish va valyuta bozorinp tartibga solish maqsadlarida tashkil etiladi.
204
Chet el valyutalari bilan bir qatorda oltin, xalqaro toʻlov vositalari (yevro, SDR),
mamlakatning Xalqaro valyuta fondidati rezerv zaxiralari oltinvalyuta
rezervlari . boʻlishi mumkin. 1990-y.larda oltinvalyuta rezervlari ning 70%
sanoati rivojlangan davlatlarga tugʻri keldi. Xalqaro valyuta fondiga aʼzo
boʻlgan mamlakatlarning oltinvalyuta rezervlaridagi ulushi 5 trillion dollarni
tashkil etdi (uning 3/4 kismini oltin va chet el valyutasi tashkil etdi).
Xalqaro valyuta fondi ma’lumotiga ko’ra Qozogʻiston oltinvalyuta
rezervi hajmi 2017 yil holatiga 30 mlrd AQSh dollariga teng bo’lgan
(O’zbekistonda 26.5 mlrd, Turkmaniston 23 mlrd AQSh dollari).
S
ANOATI
.
Qozog’iston xo’jaligida sanoat yetakchi o’rinda turadi. Sanoat o’z
navbatida ikkita yirik guruhga bo’linadi: qazib oluvchi va qayta ishlovchi
tarmoqlar. Birinchi tarmoq qazib olish va boyitish bilan shug’ullansa, ikkinchi
tarmoq ulardan tayyor mahsulot ishlab chiqaradi.
Qozog’iston rangli metallurgiya sanoati 50 ga yaqin rangli va nodir metallar,
rangli metallurgiya sanoati asosida esa 70 ga yaqin turli xil kimyoviy mahsulotlar
ishlab chiqariladi.
Bu tarmoqning yarmiga yaqini (47 foiz) qo’rhoshin, rux sanoatiga, 30 foizi
mis, 8 foiziga yaqini alyuminiy, qolgani esa oltin qazib olish, titan va magniy
ishlab chiqarish, volfrom, molibden tashkil etadi.
Qo’rg’oshin va rux sanoati sharqiy, janubiy va markaziy Qozog’istonda
rivojlangan. Oltoyda asosiy rangli metallurgiya kombinat ishlab turibdi. Uskemen
va Leninagorsk kombinatlarida rudalarni kompleks qayta ishlashni va undan 25
xilga yaqin rangdor metall eritib olishni ta’minlaydi. Kustanay viloyatida
boksitdan foydalanish asosida Pavladorda alyuminiy zavodi ishlab turibdi.
Mis qazib olish va eritish Qarag’anda viloyatidagi Balxash va Jezqazgan
tog’ metallurgiya kombinati hamda Karsakpay mis eritish zavodlaridir. Barcha
zavodlar Balxashbo’yi va Jezqazg’an konlari asosida ish olib boradi. Irtish mis
eritish zavodi mis konsentratlarini Oltoy ruda boyitish kombinatidan oladi.
Qora metallurgiya Qozog’iston iqtisodiyotining ixtisoslashgan muhim
tarmog’idir. Akto’be yaqinidagi ferro—xrom (temir—xrom) zavodi Qozog’iston
205
metallurgiyasining yirik korxonasidir. Mug’ojardan shimoli-g’arbda joylashgan
Xromtau konlari bu zavodning xom-ashyo bazasi hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |