U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Tuzoq eshigi
(Trap Door). Dastur yoki tizimni ishlab chiquvchisi 
dasturda faqat u foydalanishi mumkin bo‘lgan teshikni qoldirishi 
mumkin. Masalan, kod ma’lum bir foydalanuvchi identifikatori yoki 
parolini tekshirishi va oddiy xavfsizlik protseduralarini chetlab o‘tishi 
mumkin.
Logik bomba
(Logic Bomb). Bu ma’lum bir shartlar bajarilgan 
taqdirdagina dastur noto‘g‘ri ish tutadigan vaziyat, aks holda u haqiqiy 
dastur kabi ishlaydi. Buni aniqlash qiyinroq. 
 
Viruslar (Viruses) 
Dasturiy tahdidlarning yana bir shakli bu virusdir. Virus bu 
qonuniy dasturga kiritilgan kod qismidir. Viruslar o‘z-o‘zini 
ko‘paytiradigan va boshqa dasturlarga o‘zini "yuqtirish" uchun 
mo‘ljallangan. Ular fayllarni o‘zgartirish yoki yo‘q qilish va tizimning 
ishdan chiqishi va dasturning ishdan chiqishiga olib kelishi bilan 
tizimga zarar yetkazishi mumkin. Ko‘pgina kirish hujumlarida 
bo‘lgani kabi, viruslar ham arxitektura, operatsion tizim va dasturlarga 
juda xosdir. Viruslar shaxsiy kompyuterlar foydalanuvchilari uchun 
ma’lum bir muammodir. UNIX va boshqa ko‘p foydalanuvchili 
operatsion tizimlar odatda viruslarga sezgir emas, chunki bajariladigan 
dasturlar operatsion tizim tomonidan yozishdan himoyalangan. Agar 
virus bunday dasturni yuqtirsa ham, uning vakolatlari odatda 
cheklangan, chunki tizimning boshqa jihatlari himoyalangan. Viruslar 
odatda elektron pochta orqali yuboriladi, spam eng keng tarqalgan 

---

304 
vektor hisoblanadi. Ular shuningdek, foydalanuvchilar Internet-fayl 
almashish xizmatlaridan virusli dasturlarni yuklab olganda yoki 
zararlangan disklarni almashganda ham tarqalishi mumkin. Virusni 
uzatishning yana bir keng tarqalgan shakli Microsoft Office 
hujjatlaridan foydalanadi, masalan, Microsoft Word hujjatlari. Ushbu 
hujjatlarda Office (Word, PowerPoint va Excel) dasturlari avtomatik 
ravishda ishlaydigan makroslar (yoki Visual Basic dasturlari) bo‘lishi 
mumkin. Ushbu dasturlar foydalanuvchilarning shaxsiy akkauntlari 
ostida ishlayotgani sababli, makroslar deyarli hech qanday 
cheklovlarsiz ishlashi mumkin (masalan, foydalanuvchi fayllarini 
xohlagancha o‘chirish).
8.1- rasm. Kompyuter viruslarining yuklash sektori 
Virusni yuklash sektorini 
foydalanilmaydigan qismiga joylashtiradi 
Virus asl yuklash blokini o‘zi bilan 
almashtiradi 
Tizim yuklanishida virus fizik xotirani 
kamaytiradi, yangi chegarada, yuqori xotirada 
yashaydi 
U boshqa dasturlarning 
yuklash sektoriga yozish 
urunishlarini bloklaydi 
Virus o‘qish-yozish uzilish diskiga ulanadi, 
barcha disk faoliyatini kuzatadi 
Unda ma’lum bir kunda 
zarar yetkazadigan 
mantiqiy bomba bor 
Har doim yangi R/W disk 
o‘rnatilganida, uni ham 
zararlaydi 

---

305 
Viruslar qanday ishlaydi? Virus maqsadli mashinaga yetib 
borgach, virusni tomchi virusi deb nomlanadigan dastur tizimga 
virusni kiritadi. O‘rnatishdan so‘ng, virus har qanday harakatni 
amalga oshirishi mumkin. Bugungi kunda minglab viruslar mavjud, 
ammo ular bir nechta asosiy toifalarga bo‘linadi.