U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Qurilma drayverlari
 
Kompyuterga ulangan har bir kiritish/chiqarish qurilmasini 
boshqarish uchun maxsus dasturlar talab etiladi.
Bu dasturlar qurilma drayveri deyiladi, ko‘pincha qurilma ishlab 
chiqaruvchisi tomonidan yaratiladi, qurilma bilan birgalikda kompakt 
diskda tarqatiladi. Har bir operatsion tizim uchun maxsus drayverlar 
talab qilinar ekan, odatda ishlab chiqaruvchilar bir nechta keng 
tarqalgan operatsion tizimlar uchun drayverlarni joylashtiradilar. 
Har bir drayver bir turdagi qurilmaga yoki bir biriga o‘xshash 
ko‘plab qurilmalarga kiradilar. Masalan, bitta sichqoncha drayveriga 
qaramasdan tizim bir nechta turdagi sichqonchalarni qo‘llab-
quvvatlaydi. Disk o‘quvchi qurilma drayverlari bir necha turdagi 

---

158 
diskli, turli hajmli va tezlikni qo‘llab-quvvatlashi, shuningdek 
kompaktdiskli imkoniyatli bo‘lishi mumkin. 
Drayver qurilma apparat qismiga kirish imkoniyatini beradi, 
unda kontroller registri mavjud, o‘nta operatsion tizim yadrosida 
integratsiyalanadi. Bunday usul yuqori samarodorlikni ta’minlaydi. 
Lekin past ishonchlikga ega bo‘ladi, sababi, istalgan qurilma 
drayveridagi xato butun bir tizimni ishini izdan chiqaradi. 
Operatsion tizim nuqtai nazaridan qaralganda drayverlar blokli 
(masalan, diskli) va belgili (masalan, klaviatura va printerlar) qurilmalari 
uchun bo‘ladi. Ko‘plab operatsion tizim kompyuterga tegishli bo‘lgan 
barcha blokli va barcha belgili qurilmalarni qo‘llab-quvvatlashi kerak 
bo‘lgan ikkita standart interfeys aniqlaniladi. Interfeyslar o‘zining ishini 
bajarilishini drayver orqali ta’minlaydigan operatsion tizimlarda 
chaqiriladigan protseduralar majmuini o‘z ichiga oladi. 
Drayverning vazifasi yuqori pogona apparatdan mustaqil dastur 
mavhum so‘rovlarini qabul qilish va so‘rov bajarilganligi to‘g‘risida 
xabar berish. Odatiy so‘rov diskdan drayverga kelib tushadi - berilgan 
ma’lumotlar bloki deb hisoblaniladi. Shu sababli agar so‘rovni uzatish 
vaqtida harakatsiz bo‘lsa, u darrov ishlashni boshlaydi. Agar drayver 
band bo‘lsa, so‘rov odatda navbatga qo‘yiladi va unga imkoniyat 
bo‘lganda xizmat ko‘rsatiladi. 
Kiritish/chiqarish so‘roviga xizmat ko‘rsatishda birinchi qadam 
uzatilgan parametrlarni to‘g‘riligini tekshirish va xatolarni to‘g‘irlash 
bo‘ladi. Agar so‘rov to‘g‘ri bo‘lsa keyingi qadam mavhum taqdim 
etilgan shakldan aniq bir shaklga o‘tkaziladi.
Shundan so‘ng belgilangan buyruqlarni bajarishda drayver 
kontroller registri orqali uning qurilmasiga uzatishni boshlaydi. 
Sodda kontrollerlar bitta buyruq bo‘yicha bir marta qabul qiladi, 
nisbatan murakkab buyruqlar ro‘yxati bilan bog‘liqlikni qo‘llab-
quvvatlash operatsion tizimning ishtirokisiz bajariladi.
Barcha buyruqlar uzatilgandan so‘ng holat ikki senariydan 
bittaga o‘tadi. Qurilma drayverlari ko‘p holatlarda uning uchun 
belgilangan ish bajarilmagunga qadar kutadilar, shu sababli 
qurilmadan to‘xtalishlar kelib tushgunga qadar bloklash holatida 
bo‘ladi. Boshqa bir variantda operatsiya kutishsiz yakunlanadi va 
drayverni bloklashga zarurat bo‘lmaydi.
Agar drayver bloklansa unda to‘xtalish bo‘lganda blokdan ozod 
etiladi. Boshqa bir holatda drayver bloklanmaydi, umuman bloklanmaydi. 

---

159 
Drayver operatsiyasini yakunlash bo‘yicha operatsiya xatosiz o‘tganligiga 
ishonch hosil qilishi kerak. Agar bari to‘g‘ri bo‘lsa drayverga qurilma 
dasturiy ta’minotidan mustaqil ravishda ma’lumotlarni uzatish mumkin 
bo‘ladi (faqat o‘qilgan bloklar). Va nihoyat drayver operatsiya 
yakunlanganligi to‘g‘risida ma’lumot uchun chaqiruvchi dastur ayrim 
axborotlariga murojaat qilinadi. Agar navbatda boshqa so‘rov turgan 
bo‘lsa, ulardan biri tanlaniladi va ishga tushiriladi, boshqa so‘z bilan 
aytganda drayver keyingi so‘rovni kutishga bloklanadi.