|
2 - T-20
17
NAMANGAN DAVLAT
UNIVERSITEII
Ahborot-f«surs
n m k a zi
Nazorat uchun savollar:
1. 0 ‘zbekiston Respublikasida davlat xaridini tartibga soluvchi huquqiy-
m e’yoriy aktlarni sanab bering.
2. 0 ‘zbekistonda «Davlat xaridi to ‘g ‘risida» qonunni qabul qilishining
zarurati nimada?
3. 2010-yil 11- noyabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
qabul qilingan «Davlat xaridlari tizimini muqobillashtirish va ularga
kichik biznes subyektlarini jalb qilishni kengaytirish to ‘g ‘risida»gi
PQ-1475 sonli qarori mohiyatini tushuntirib bering.
4. Yunsitral nima?
5. Yunsitral tomonidan «Tovarlar va xizmatlarni sotib olish to ‘g ‘risida»
qonun nimani o ‘zida aks ettiradi va uning asl mohiyati nimada?
6. Xalqaro savdo tashkilotida davlat xaridi bo ‘yicha shartnomadan
k o ‘zlangan maqsad nima?
§ 3. Davlat xaridinini tashkil etish modellari
Davlat xaridini tashkil etish bo‘yicha rivojlangan va rivojla-
nayotgan mamlakatlar tajribasini o ‘rganib, quyidagi 1-chizmadan
uning turli modellari mavjud ekanligini ko‘rish mumkin.
1-chizma. Davlat xaridini tashkil etish modellari.
Markazlashgan model
— bunda xarid uchun buyurtm alarni
joylashtirish maxsus tashkilot yoki ijroiy hukum atning yagona
tarkibiy b o ‘linm asi — xaridni tashkil etuvchi to m o n id an amalga
oshiriladi.
M ark azlash g an m odel b a rc h a ta rm o q va b o ‘lim la rd a n
tushadigan xarid arizalari jam lanadigan xarid m arkazini tashkil
19
etishni nazarda tutadi. Agar, markazlashish darajasi yuqori b o ‘lsa,
barcha turdagi xaridga javobgar bo‘lgan maxsus idora (yoki yirik
kompaniyalarda xarid departam enti) shakllantiriladi.
Markazlashmagan (taqsimlangan) model
— bunda davlatning
buyurtm achisi o ‘z ixtisosligi bo‘yicha xaridga buyurtm ani alohida
amalga oshiradi. Taqsimlangan m odelda kompaniyaning har bir
bo‘limi (vazirlik, departam ent va h.k.) o ‘z ehtiyojlari uchun xaridni
mustaqil tarzda amalga oshiradi.
Shu m aqsadda, uning tarkibida xaridni am alga oshiruvchi
maxsus tuzilma, b o ‘lim tashkil etilgan.
Ik k ala m o d e ln in g ham y u tuq va k am ch ilik lari m avjud:
taqsim langan m odel ancha egiluvchan, am m o ko‘p xarajat talab
etadi.
0 ‘z navbatida, markazlashgan model yirik hajmdagi ulgutji
xarid tufayli past baholam i ta ’minlaydi, am m o egiluvchan emas
va har doim ham tovarlar ham da xizmatlaming arizada ko‘rsatilgan
xususiyatlarini o ‘zida aks ettirmashgi mumkin.
Qisman m arkazlashgan modelda
esa, xaridga b uy urtm ani
joy lashtirish vakolati davlat b u y u rtm ach isi va ixtisoslashgan
tashkilot bilan ham korlikda amalga oshiradi.
H ar qanday m am lakatda ham , davlat xaridini tashkil etishning
huquqiy asoslarini shakllantirish va uni doimiy tarzda takom il-
lashtirib borish, davlat moliya tizim ining m uhim strategik vazifa-
laridan hisoblanadi.
Davlat xaridini tashkil etish jarayoni, uning tashkil iy shakllarini
aniqlab olishdan boshlanadi.
Xalqaro va milliy qonunchilikda o ‘m atilgan m e’yorlar asosida
xaridning qaysi shakli qo‘llanilishi aniqlanadi va zaruriy-m e’yoriy
jarayonlar buyurtm achi tom onidan boshqarilib boriladi.
0 ‘zbekiston Respublikasida davlat xaridini tashkil etish xalqaro
va milliy qonunchilik asosida tartibga solinadi.
Davlat xaridi tizimini boshqarish bir-biri bilan uzviy bog‘langan
to ‘rtta elem entni o ‘z ichiga oladi (2-chizm a). Bu elem entlar
kompleks tusga ega b o ‘lib, har bir elementni muvoffaqiyatli amalga
oshirish, davlat xaridini sam arali b o ‘lishini ta ’m inlovchi om il
hisoblanadi.
20
Davlat xaridini rejalashtirish
— keyingi davr uchun byudjetni
tuzish va qisman yoki to ‘liq davlat mablag‘lari hisobidan moliya-
lashtiriladigan investitsiya dasturini tuzish jarayonida amalga
oshiriladi. Bu jarayon o ‘z ichiga:
— byudjet so‘rovnomalarini shakllantirish va uni moliya organ-
lariga taqdim etish;
— davlat byudjetini tasdiqlash va byudjet ajratmalari hajmini
byudjet mablag'lari oluvchilarga yetkazish;
— xarajatlar smetasini sotib olinadigan tovarlar va xizmatlar
guruhlari buyicha ro ‘yxatdan o ‘tkazishni qam rab oladi.
2-chizma. Davlat xaridini tashkiliy elementlari.
Bugungi kunda, 0 ‘zbekistonda davlat xaridini rejalashtirish
am aliyotini o ‘rganadigan b o ‘lsak, davlat organlari va tashki-
lotlarning tovarlar va xizniatlarga b o ‘lgan talabi haqida axborot
oqim ining «pastdan-yuqoriga» m exanizm ining qonunchilikda
k o ‘z d a tu t lis h ig a q a r a m a s d a n , u s h b u e h tiy o jla r n i m o -
liy a la sh tirish h a jm la rin i an iq la sh b ir to m o n la m a ta rtib d a
« y uq o ridan-pastga» k o ‘rin ish d a am alga oshirilish in i guvohi
b o ia m iz .
Bu davlat organlari va tashkilotlarining ehtiyojlar ro'yxatidan
«m uhim b o ‘!m agan», «ortiqcha» va «asoslanm agan» xarajat
21
b o 'lim la rin i c h iq a rib ta sh lash (q isq a rtirish ) o rq ali am alga
oshiriladi.
Bunday ko‘rinishdagi rejalashtirish mexanizmi asosida, byudjet
m ablag‘larini taqsim lovchilar ehtiyojlarini ham da unga yetarli
m iqdordagi moliyalashtirish hajm larini aniqlashning m e’yoriy-
xarajat usuli qo'llaniladi.
Byudjetni shakllantirishda asosiy m ezon b o ‘lib, byudjetning
eng yuqori imkoniyatlarini aniqlash, ya’ni tovar va xizmatlarga
b o ‘lgan aniq talabni inobatga olm asdan, xarajatlarning yuqori
lim itini belgilashdir. B oshqacha qilib aytganda, ajratiladigan
moliyaviy m ablag‘lar real ehtiyojlarga nisbatan yetarli miqdorda
emas.
Shundan kelib, chiqadigan b o ‘lsak, moliya yil oxirida yuzaga
keladigan profisit davlat organlarining moliyaviy ehtiyojlarini to ‘la
qondirilganligim va ushbu resurslar ortiqchaligini bildirmaydi.
Davlat xaridini rejalashtirish mamlakat byudjetini tayyorlash
jarayonida am alga oshiriladi (investitsion dasturni tayyorlash
jarayoni bundan m ustasno b o ‘lib, u Vazirlar M ahkam asining
2 0 0 3 -yilmng 1 2 - sentabrida 395-sonli qaroriga asosan tayyor-
lanadi). D avlat eh tiyo jlari u ch u n sotib olin ad ig an to var va
x iz m a tla r, d a v la t o rg a n la ri va ta s h k ilo tla rin in g x a ra ja tla r
bo‘limlarida mos ravishda aks ettiriladi. Ushbu xarajatlar va ular
uchun zaruriy moliyaviy m anbalar choraklar b o ‘yicha taqsim -
langan holda rejalashtiriladi.
Byudjetni shakllantirish pastdan-yuqoriga, ya’ni tum andan
respublika darajasiga byudjet s o ‘rovriom alarini taqdim etish
(tuzish) va uni um um lashtirish orqali birlamchi byudjet loyihasini
tuzish bilan amalga oshiriladi.
S hundan so ‘ng, byudjet loyihasini tuzishda chegaralovchi
omillar qo‘llaniladi. Eng asosiy chegaralovchi om il — kelgusi yil
u ch u n davlatning iqtisodiyotga xarajatlarining m akroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari va davlat byudjeti darom adlari m a’lum otlarning
so'ralgan xarajat moddalarini moliyaviy ta ’minlash imkoniyatlari
hisoblanadi (1 -d iag ram m a). M a'lu m k i, ushbu m ezonlarning
qo‘llanilishi, byudjet loyihasida xarajatlarni qisqartirishga qaratilgan
sezilarli tuzatish kiritishga olib keladi.
22
Biinday qisq artirish x arajatlarn i m aqsadga m uvofiqligini
baholash orqali amalga oshiriJadi:
— davlat byudjetining xarajatlar qismida u yoki bu moddalarni
saqlab qolish;
— u yoki bu xarajal m oddalarini so‘ralgan hajmlarda moliya-
lashtirish, ham da boshqa mezonlar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
