Mahalliy
46752
âU bolalarning sirdoshi, chin doâsti ediâ. Adabiyotshunos Umarali Normatov â doâsti Xudoyberdi Toâxtaboyev haqida
Oâzbekiston xalq yozuvchisi Xudoyberdi Toâxtaboyev 22-mart kuni 88 yoshida vafot etdi. Rasmiylar tili bilan taâkidlaganda, âoâzbek adabiyoti ogâir judolikka uchradiâ, uning oâlmas asarlari bilan katta boâlgan avlod vakillari taâbiri bilan aytganda, âbolaligimizning yana bir boâlagi bizni tark etdiâ. Taniqli
Oâzing yaqindan bilgan yozuvchi doâsting haqida yozish ham oson, ham qiyin boâlarkan. Har gal Xudoyberdi toâgârisida yozishga chogâlanganimda shunday holga tushar edim. Bu galgisi â doâstim bilan vidolashuv onlarida, ayriliq hissi koângilni oârtab turganda, qoâlga qalam olish juda ogâir boâldi.
Xudoyberdi ikkimiz deyarli tengdoshmiz, hamqishloqmiz, bir-birini Katta Fargâona kanali ikkiga ajratib turadigan qoâshni qishloqlarda tugâilib katta boâlganmiz, ikkalamiz ham bir vaqtda qishloqdan chiqib, garchi ikki shaharda boâlsa-da, bir tur bilim yurtida oâqidik, universitetda ham bir
Reklamani yopish
Xudoyberdi tabiatan yozuvchi boâlib tugâilgan edi; u yozuvchilikni, jurnalistikani kasb-hunar tarzida tanlagani yoâq, qalbidagi sehrli tugâyon, mehr-ishtiyoq uni shu sohaga boshladi. Xudoyberdi bolaligidayoq qandaydir mashrabona tabiati, xayolparastligi bilan ajralib turardi, universitetda oâqigan yillari eng jiddiy ilmiy muammolarni ham obrazli qabul qilar va boshqalarga ham obrazli qilib tushuntirib berar edi. Hali u yozuvchi boâlishni xayoliga ham keltirmagan, ilm-fan ishtiyoqida yurgan kezlari ulkan bir psixolog murabbiymiz uning fikrlash tarziga qarab, ilk ilmiy mashqlari bilan tanishib âBu yigitda bir gap borâ deb qoâyar, hazillashib âshoirâ deb atardi. Biz badiiy isteâdod tabiati haqida koâp gapiramiz, isteâdod tarbiyaga, madadga muhtojligini bot-bot takrorlaymiz. Shaxsan men badiiy isteâdodning ibtidosi mehr-ishtiyoqdan boshlansa kerak deb oâylayman. Aslo soânmaydigan, hech qanaqa kuch-tazyiq yoâldan ozdirmaydigan fidoyi mehr-ishtiyoqdan!
Xudoyberdini adabiyot dargohiga hech kim qoâlidan yetaklab olib kirgani yoâq. Qanday qilib yozuvchi boâlib qolganini oâzi ham aniq aytib berolmas edi. Goho undan: âYozuvchilikni qanday boshlagansiz?â deb soârasalar: âYozgim kelgan edi, yozaverdimâ deb javob berardi hazillashib. Ehtimol, Xudoyberdi hayotida koârgan taqchillik, qahatchilik mashaqqatlari boshqa biror kimsa boshiga tushganida jurnalistikani, yozuvchilikni yigâishtirib qoâyib, oâzga â yogâliroq sohaga oâtib ketgan boâlardi...
Adabiy muhit tashnaligida yurgan Xudoyberdiga birdan omad kulib boqdi, uni respublika poytaxtiga tahririyatga ishga taklif etishdi. U zoâr quvonch bilan Toshkentga otlandi, endi u oâz ishidan mamnun, ajoyib tajribali jurnalist, ijodkorlar, mehribon murabbiylar davrasida edi. Ammo u paytlar, yaâni oâtgan asrning 50-yillarda shaharda uy-joy muammosi nihoyat tang edi, Xudoyberdining ijaraga uy qidirib sarson-sargardon yurganini, deyarli har oyda yashash manzili oâzgarib, ikki yil ichida oân uch joyga koâchganini eslasam, ham xoârligim keladi, ham kulgim qistaydi. U koâch koâtarib yurganida ham, ogâir dard azobida bagârini yostiqqa bosib yotganida ham biror kun qoâlidan qalam tushgan emas. Men doâstimdagi tengsiz ijodiy ishtiyoq, matonat va mehrga oâshanda tan berganman, badiiy ijod alohida sharoit tanlamasligiga oâshanda iqror boâlganman.
U mohir tashkilotchi sifatida ham tanildi, ancha vaqt âYosh gvardiyaâ nashriyotida bosh muharrir lavozimida ishladi, bir necha yillar âGulxanâ jurnaliga muharrir, soâng âSharq yulduziâda muharrir oârinbosari, âYosh kuchâga bosh muharrir boâldi. Bu orada u bolalar yozuvchisi sifatida katta dovrugâ qozondi â âSariq devni minibâ, âSariq devning oâlimiâ, âBesh bolali yigitchaâ, âQasoskorning oltin boshiâ romanlari keng kitobxonlar ommasiga manzur boâldi. Qator asarlari jahonning 30 dan ortiq mamlakatlari tillariga oâgirildi, chet ellarda nashr etildi, ular haqida koâp iliq gaplar aytildi, asarlari bir talay mukofotlarga sazovor boâldi, maktab adabiyot darsliklaridan oârin oldi. Shu tariqa Xudoyberdi oâzbek bolalar nasrining dargâasi, aniqrogâi, milliy sarguzasht adabiyotimizning sardoriga aylandi.
Xudoyberdi chin maânoda bolalar yozuvchisi edi. Xudoyberdining bolalar yozuvchisi ekani faqat uning bolalar, oâsmirlar hayotidan asarlar yozganligidami?
Darhaqiqat, Xudoyberdi bir qator hikoyalarida, âSariq devni minibâ, âBesh bolali yigitchaâ asarlarida kichkintoy va oâsmirlarning jozibador, esda qoladigan obrazlarini yaratgan, ularning oâziga xos, rangin dunyosini chuqur ochib bergan. Ammo Xudoyberdi kattalar hayoti haqida ham koâp yozgan, aniqrogâi, kattalar hayotiga bagâishlangan asarlari ancha, felyetonlari, ocherklari, âJonginam, shartingni aytâ qissasi, âKonizar yulduzlariâ kitobi, âQasoskorning oltin boshiâ, âYillar va yoâllarâ romanlari qahramonlari, asosan, kattalardir, bevosita bolalar hayotidan olib yozilgan asarlarida ham bir talay kattalar obraziga duch kelamiz. Biroq shunga qaramay, Xudoyberdini, bari bir, bolalar yozuvchisi deb bilamiz. Chunki u, boya aytilganiday, kattalar hayotini bolalar nigohi orqali idrok etib qogâozga tushirardi, zotan bolalar adabiyotining vazifasi nuqul kichkintoylar hayotini qalamga olishdan iborat emas, bolalarni kattalar hayoti, xalq tarixi, xalq orasidan chiqqan ulkan allomalar taqdiri, katta hayot muammolari bilan tanishtirish ham bolalar adabiyotining burchidir. Xudoyberdi, xususan, oâtgan asrning 80-yillarda yozgan asarlarida shunday yoâldan bordi. Tabiiyki, bu yoâlda u ayrim qiyinchiliklarga, badiiy jumboqlarga ham duch keldi. Kattalar hayoti, jiddiy muammolar, chigal insoniy taqdirlar haqida bolalarbop qilib yozish, asar davomida bola va oâsmir kitobxon psixologiyasi mezoniga birdek rioya etish nihoyatda mushkul vazifa. Bu borada yaxshi tajribalar, dono maslahatlar koâp, ammo tayyor andaza yoâq, boâlishi mumkin emas, chinakam yozuvchi har gal bu muammoni oâzicha hal etadi, yangidan kashf qiladi.
Xudoyberdi doâstim keksalik yillarida ham bir daqiqa boâlsin hayot va ijod ustida oâylashdan, yozishdan toâxtagani yoâq; âShirin qovunlar mamlakatiâ, âMungli koâzlarâ, âJannati odamlarâ, âQuyonlar saltanatiâ, âQiz talashgan oâsmirlarâ kabi romanlar ustida ishladi. Jamoat ishlarida faol qatnashdi. âIsteâdodâ, âOltin merosâ xayriya jamgâarmalariga rahbarlik qildi, jamgâarmalar yetakchisi sifatida respublika oâquvchilararo sanâat, adabiyot boâyicha musobaqalarni yoâlga qoâydi; xususan, âOltin merosâ uyushmasidagi nafosat gurunglari, mamlakatimizning taniqli olimlari, sanâat va adabiyot namoyandalari ishtirokida oâtkazilgan bahs-munozaralar ogâizga tushdi; maâlum muddat Oâzbekiston Milliy universiteti qoshidagi Oliy adabiyot kursida faxriy professor lavozimida faoliyat olib bordi, kurs tinglovchilari huzurida badiiy mahorat, sarguzasht, detektiv, fantastik adabiyot muammolari boâyicha maâruzalar oâqidi; doâstim uyushtirgan ijod laboratoriyasiga doir maroqli mashgâulotlar tinglovchilarda benihoya katta qiziqish uygâotdi. U keksa yoshida ham bir daqiqa boâlsin oâz dunyosi â bolalarsiz, maktab oâquvchilarisiz turolmadi, haftasiga kamida ikki bor Toshkent yoki Toshkent atrofidagi tumanlar maktablarida oâquvchi bolakaylar bilan adabiy uchrashuvlar oâtkazmasa koângli toâlmas edi; iloji boâlmaganida, mahalla bolajonlarini uyida yoki bogâida toâplab, ular bilan dilkash suhbatlar qurardi. Respublika televideniyesi orqali muntazam olib boradigan joâshqin adabiy gurunglarini, yosh isteâdodlar bilan olib borgan dilkash muloqotlarini tinglab, tomosha qilib koâplar qatori unga havasim kelardi.
Hayot nuqul toây-u tantanalar, quvonchli daqiqalardan iborat emas. Doâstim goho ogâir judolik musibatlarini, xastalik iztiroblarini chekdi. Tanidagi beqiyos iroda, hayotsevarlik, matonat tufayli oâshanday alam, ogâriq, iztiroblar olovidan omon chiqa oldi. Asarlari qahramonlariga â Hoshimjon, Akramjon, Salimjon, Orifjon, xususan, Namoz botirlar siymosiga oâz bisotidan koâchib oâtgan qatâiyat, matonat, el-yurtga cheksiz mehr-muhabbat, odam zotiga cheksiz muruvvat tuygâulari keksalikda oâziga qaytib, uning kuchiga kuch, gâayratiga gâayrat, shijoat baxsh etar edi.
U soânggi nafasigacha ijoddan, ezgulik ulashishdan toâxtamadi, yuqorida sanalgan xislatlar qalbini bir zum boâlmasin tark etmadi. Tilagim, uning asarlari kitobxonlar koânglida tugâdirgan ezgu tuygâular doâstim ruhoniyatiga savob-u duolar boâlib yoâllansin! Doâstimning oxirati obod boâlsin!