Tuzuvchilar: ttymi t f. n., dotsent R. S. Razikov ttymi t f. d professor S. S. Sulaymanov ttymi assistant H. M. Komilov Taqrizchilar: t f. n., dotsent

14.16.-Rasm. Devor bo’ylab elektr o’tkazgichlar o’rnatish

• 
  1. Elektr o’tkazgich (kabel) 2. Dyubel 3. Skoba 4. kabel ustuni 5.Devor 6.Perforirlangan latok 7.Bandash 8.Plo’latchiziq
  

Sun'iy va tabiiy yoritish me'yorlari va ularni hisoblash

• 
  Sun'iy yoritilishning sanitariya me’yorlari SanPin-0093-96 bilan belgilangan. Bu hujjat sanoat va qishloq xo'jalik korxonalariga taalluqli bo'lib, ishlab-chiqarish xonalari va ish bajarish yuzalarini, shuningdek turar joy binolarini yoritilishning talab etiladigan darajasini belgilaydi. Yoritilish me'yorlari sohalararo va umumiy xaraktergaega. Ularning asosida va ishlab-chiqarish xususiyatlarini hisobga olish bilan har xil turdagi sanoat korxonalari uchun soha me'yor-lari ishlab chiqiladi.
  
• 
  Sanitariya me'yorlari luminissent va yuqori bosimdagi (1,2-jadval) simobli lampalar asosida belgilanadi, lekin ularda cho'g'lanma lampalar ishlatiladigan qurilmalarga ham talablar nazarda tutilgan.
  
• 
  Me'yoralar yoritilganlikning talab qilingan minimal darajalarini ko'rish bilan ishlanadigan ish sharoitlariga: eng kichik obyektni farqlash. obyektning kontrastlik va fon darajasi, fonning xarakteristikasi (rangsiz, o'rtacha, qoramtir)ga qarab belgilanadi. Kerakli yoritish darajasi obyekt foni qanchalik qoramtir, detal qanchalik kichkina va obyekt kontrastligining fondan farqi kam bo'lsa, yoritilish darajasi shunchalik yuqoriligi 4.5-jadvaldan ko'rinib turibdi.
  

14.1-jadval
Yoruglik oqimi (Fe.ch.) asosida elektr chirogi quvvatini aniqlash

Elektr chirogi turi	Elektr chiroqlar quvvati Vt
	75	100	150	200	300	500	750	1000	1500
Cho’g’lanma chiroqlar	840	1240	1900	2700	43510	8100	13100	18200	28000
Lyumenessent chiroqlar	1380	1520	1740	1960	2480	2720	3440	4320

• 
  bajariladigan ishning eng yuqori aniqlikdan kam aniqlikkacha - ham kombinatsiyali, ham umumiy sistemadagi yoritishdan foydalanishdan kelib chiqadi. Kombinatsiya yoritish sistemasini qo'llaganda faqat umumiy yoritishga nisbatan talab etiladigan yori-tish darajasi yuqori bo'ladi. Masalan, eng yuqori aniqlikda bajariladigan ishda kontrastlik kam va qoramtir fonda kombinatsiyali yoritish sistemasidan foydalanganda yoritilganlik darajasi kamida 5000 lk, faqat umumiy yoritilganlik sistemasida esa kamida 1500 lk bo'lishi kerak. Bir ishninr o'zida talab etiladigan yoritilishda shunchalik katta farq fiziologik talablar bilan emas (kombinatsiya sistemasidagi yoritilish darajasi ancha fiziologik hisoblanadi).
  

14.2-jadval

Bajariladigan ish mohiyati	Payqash zarur bo’lgan eng kichik ob’yekt o’lchamlari . mm.			Ish bajarish darajasi	Daraja bo’limlari			Ob’yektning fonga nisbatan farqlanishi.	Fon
1	2			3	4			5	6
Nihoyatda aniqlik talab qilinadi.	0.55 dan kichik			I	A B V G			Kam Kam O’rtacha Kam O’rtacha Katta O’rtacha Katta Katta	Qoramtir O’rtacha Qoramtir Rangsiz O’rtacha Qoramtir Rangsiz Rangsiz O’rtacha
Juda yuqori aniqlik talab qilinadi	0.15 dan 0.3 gacha			II	A B V G			Kam Kam O’rtacha Kam O’rtacha Katta O’rtacha Katta Katta	Qoramtir O’rtacha Qoramtir Rangsiz O’rtacha Qoramtir Rangsiz Rangsiz O’rtacha
Yuqori aniqlik talab qilinadi		o.3 dan 0.5 gacha	III			A B V G	Kam Kam O’rtacha Kam O’rtacha Katta O’rtacha Katta Katta		Qoramtir O’rtacha Qoramtir Rangsiz O’rtacha Qoramtir Rangsiz Rangsiz O’rtacha
O’rtacha aniqlik talab qilinadi.		0.5 dan 1.0 gacha	IV			A B V	Kam Kam O’rtacha Kam O’rtacha Katta O’rtacha Katta Katta		Qoramtir O’rtacha Qoramtir Rangsiz O’rtacha Qoramtir Rangsiz Rangsiz O’rtacha
.Kam aniqlik talab qiladi		1.0 dan 5.0 gacha	V			A B V G	Kam Kam O’rtacha Kam O’rtacha Katta O’rtacha Katta Katta		Qoramtir O’rtacha Qoramtir Rangsiz O’rtacha Qoramtir Rangsiz Rangsiz O’rtacha
Juda kam aniqlik talab qiladi		5.0 dan ko’p	VI				Yorug’likni aniqlaganda fonning xususiyatlari hisobga olinmaydi.

Sun'iy yoritish me'yorlari
Sun'iy yoritilishning sanitariya nic'y„;.an SanPin-0093-96 bilan belgilangan. Bu hujjat sanoat va qishloq xo'jalik korxonalariga taalluqli bo'lib, ishlab-chiqarish xonalari va ish bajarish yuzalarini, shuningdek turar joy binolarini yoritilishning talab etiladigan darajasini belgilaydi. Yoritilish me'yorlari sohalararo va umumiy xaraktergaega. Ularning asosida va ishlab-chiqarish xususiyatlarini hisobga olish bilan har xil turdagi sanoat korxonalari uchun soha me'yorlari ishlab chiqiladi.
Sanitariya me'yorlari luminissent va yuqori bosimdagi simobli lampalar asosida belgilanadi, lekin ularda cho'g'lanma lampalar ishlatiladigan qurilmalarga ham talablar nazarda tutilgan.
14.3-jadval
Yoritilganlikning notekislik koeffitsientini aniqlash jadvali

Elektr chirog’i turi	Z koeffitsientining qiymati l ∕Hel bo’yicha
	0,8	1,0 ; 1,2	1,4	1,5	1,75 : 2,0
“Universal"	0,650	0,770 : 0,938	0,975	0,915	0,912 ; 0,845
Lyutsetta	0,545	0,660 ; 0,785	0,915	0,967	0,734: 0,595
Emallangan chiroqlar	0,657	0,775 ; 0,907	0,983	0,990	0,907: 0,830

14.4-jadval

Cho'g'lanuvchi lampalar					Luministscnt lampalar
Gs ri va quvvati	127 V		220 V		Turi va quvvati	220 V
	Nur oqimi. Im	Nur berish darajasi. Im/Vt	Nur oqimi, lm	Nur berish darajasi lm/Vt		Nur oqimi. lm	Nur berish darajasi lm/Vt
NV-15	135	9.0	105	7,0	LDS20	820	41,0
NV-25	260	10.4	120	8,8	LD20	920	46,0
Nli-40	490	12.2	400	10,0	LB20	1180	59,0
NBK-40	520	13	460	11,5	LDS30	1450	48,2
NB-60	820	13,7	715	11.9	LD30	1640	54,5
NB-100	1630	16.3	1450	14,5	LB30	2100	70,0
N(1-150	2300	16,3	2000	13,3	LBS40	2100	52,5
NG-200	3200	16	2800	14.0	LD40	2340	58,5
NCi-300	4950	16.5	4600	15,4	LB40	3000	75,0
(i-50)	9100	18,2	8300	16,6	LDS80	3560	44,5
Nti-IOOt	19500	19,5	18600	18.6	LB80	5220	65,3

14.5-jadval
Yorug’lik oqimidan foydali ish koeffitsienti (η)

Elektr chirog’i turi	Xonaning yoritilganlik koeffitsienti ψ bo’yicha η ning qiymati
	0,5	0,6	0,8	1-0	1.5	2,0	3,0	4,0	5.0
Universal	0,17	0,22	0,28	0,32	0,36	0,40	0,4	0,4	0,4
Lyusetta	0,16	0,21	0,26	0,31	0,37	0,41	0,4	0,5	0.5
Emallangan	0,13	0,18	0,24	0,28	0,36	0,40	0,4	0,5	0,5

Sun'iy yoritilishni hisoblash
Sun'iy yoritilishni hisoblashdan asosiy maqsad ta’lim muassasalari ishlatilayotganyoritish lampalarini sonini aniqlash ularni
oqilona joylashtirish va elektr energiyasi iqtisodini ta'minlagan holda ta’lim muassasa xonalaridagi me'yorlangan yorug'likdagi ish joylarini ta'minlashdan iborat. Bu masalalarni hal qilishda birmuncha mustaqil masalalarni hal qilishga to'g'ri keladi.

14.17.-Rasm. Sun'iy yoritilish vositalari

• 
  Yoritish manbalarini tanlash. Umuman, talim muassasalarini yoritishda luminissent lampalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
  
• 
  Yoritish sistemasini tanlash. Yoritish sistemasini tanlaganda kombinatsiyali yoritilish iqtisodiy samarador ammo umumiy yoritilish esa sanitar-gigiyenik tomondan ancha mukammal hisoblanadi chunki umumiy yoritilish zonani bir tekis yoritadi.
  

Tabiiy yoritish me'yorlari

• 
  Ta’lim muassasalarini yuqoridan va kombinatsiya usulida tabiiy yoritish yon tomondan yoritishga qaraganda ham mukammal, ham birtekisda yoritishni ta'minlaydi. Yon tomondan yoritishning o'zi qo'llangan hollarda yoritilish darajasida ancha farq kuzatiladi, ya'ni yorug'lik derazalar yaqinida yuqori, sex ichkarisida esa past bo'ladi. Bu i'arq uskuna jihozlarining to'sishi bilan yana ham ortadi.
  

Sanoat korxonalari ishlab-chiqarish xonalarini yoritilganligini baholash uchun tabiiy yoritilish koeffitsienti kattaligiga qarab belgilash qabul qilingan. Tabiiy yoritilish koeffitsienti tashqariga qaraganda xona ichkarisining yoritilganligi necha marta kamligini ko'rsatadigan nisbiy kattalikdir. U foizlarda ifodalanadi va quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
(1)
bunda e - tabiiy yoritilish koeffitsientining foizlarda ifodalangan kattaligi; E va Er - binoning ichkarisida va tashqarisida bir vaqtda o'lchangan yoritilganlik.
Magnit maydonidan saqlanish

• 
  Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida yuqori chastolalarga ega bo'lgan magnit maydonlaridan har xil texnika ishlarida. Masalan metallarni qizdirib toblash, eritish, yog'och mahsulotlarini yelimlash va boshqa ishlarda keng foydalanilmoqda.
  
• 
  Hozirgi vaqtda radio va elektron qurilmalarining keng ko'lamda qo'llanilishi. radiotelemetriya, radionavigatsiya va boshqa elektromag-nit tebranishlarga asoslangan apparaturalarning keng ko'lamda qo'llanilishi, radio apparaturalar bilan ko'pchilik ishchilarning muloqotda bo'lishiga olib kelmoqda
  

14.18-Rasm. Magnit maydonidan saqlanish

• 
  Shuning uchun ham hozirgi vaqtda elektromagnit tebranish to'lqinlaridan muhofazalanish chora-tadbirlarini amalga oshirish taqozo qilinmoqda. Keyingi vaqtlarda elektromagnit to'lqinlari inson organizmigaxatarli ta'sir ko'rsatishi aniqlandi. Bu ta'sirning xatarli tomoni shundaki, inson bu nurlar ta'siriga tushganligini sezmaydi.
  

14.19-Rasm. Inson organizmiga ta’siri

• 
  Elektromagnitmaydoni ma'lum kuchlanishdagi elektrmaydoni (V/m) va magnit maydoni vektorlari orqali ifodalanadi. harakatlanuvchi elektromagnit to'lqinlarining va vektorlari har vaqt o'zaro perpendikular bo'ladi.
  
• 
  O'tkazuvchi muhitda tarqalayotganda ular o'zaro quyidagi bog'lanishga ega bo'ladi:
  

(2)
bunda: - elektromagnit tebranishlarining aylanma chastotasi; u - ekran moddasining solishtirma o'tkazuvchanligi;ss - bu moddaning magnit o'tkazuvchanligi, k - so'nish koeffitsienti; z - nurlanayotgan ekran yuzasidan aniqlanayotgan nuqtagacha bo'lgan masofa.

LABORATORIYA ISHI №15
O`ZGARUVCHI ELERTROMAGNIT MAYDONLARINING
INSON ORGANIZMIGA TA`SIRI


Ishdan maqsad: Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta'siri elektr va magnit maydonlarining kuchlanishi, energiya oqimining intensivligi tebranish chastotasi, nurlanishning tananing ma'lum yuzasida to'planishi va inson organizmining shaxsiy xususiyatlariga bog'liq bo'ladi. Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta'sir ko'rsatishining asosiy sababi inson tanasi tarkibidagi atom va molekulalar bu maydon ta'sirida musbat va manfiy qutblarga bo'lina boshlaydi. Qutblangan molekulalar elektromagnit maydoni tarqalayotgan yo'nalishga qarab harakatlana boshlaydi.
ELEKTROMAGNIT MAYDONINING ME`YORLARI.
MUXOFAZA USULLARI

• 
  Yuqori. o'ta yuqon va haddau lashqari yuqori ehastotadagi elektromagnit maydonlari manbalarida ishlaganlar ueluin sanitar me'yor va qoidalar" quyidagicha ruxsal etilgan me'vor va chegaraiarni belgilaydi: ish joylarida elektromagnit maydoni ratlioehastoia ktiehlanishi elektnarkibi bo'yicha lOOkGs - 30 MGs chastota diapazonida 20 V/m. 30-300 MGs chastota diapazonida 5 V/m clan oshmasligi kerak. Magnit tarkibi bo'yicha esa 100 kGs - 1.5 MGs chastota diapazopida 5 V/m bo'lishi kerak.
  

15.1.- Rasm. Elektr tarmoqlarini ulash va himoyalanish usullari



15.2.- Rasm. Elektr tarmoqlarini ulanishi.


Elektr tarmoqlarini ulash va himoyalanish usullari


LAZER NURLARIDAN SAQLANISH

• 
  «Light Amplification by Stimulated Emission Radiation»(LASER) Optik kvant generatori "lazer" deb ataladi. Lazer hozirgi zamon texnikasining eng yuks ak yutuqlaridan biri bo'lib, ixtiro qilingandan keyingi o'n yil ichida juda keng tarqalib ketdi. Lazer asboblari murakkab payvandlash ishlarida. juda aniq o'Ichov ishlarida. olmosli asboblarga ishlov berishda, bir kvadrat santimetr yuzada oldingi usullarda olinishi mumkin bo'lgan 50 chiziq o'rniga 600 gacha chiziq chizish mumkin bo'lgan noyob graverhk ishlarida va boshqa ko'pgina sohalarda qo'llaniladi.
  
• 
  Lazer nurlari inson organizmiga juda zararli ta'sir ko'rsatishi mumkin, shuning uchun uning ta'sirini kamaytirish maqsadida sanitariya-gigiyenik me'yorlari va muholazalanish chora-tadbirlari belgilangan.
  

15.3.-Rasm. Lazer nurlari.


Foydalanilgan adabiyotlar:
1. I. Nigmatov. Hayot faoliyati xavfsizligi- T.: «Taffakur Bo’stoni». 2012.
2. A. Qudratov. O. Yo’ldoshev “Hayotiy faoliyat xavfsizligi” T. Aloqachi 2005.
3. G.M. Knorring “Yoritish uskunalari”
4. G’. Yormatov “Mehnatni muhofaza qilish”-Toshkent, 2006.
5. Kuznetsov Bezopasnost jiznedeyatel`nosti na jeleznodorojnom transporte. Chast 1Uchebnik-M.:2005.
6. Rusak O.i dr. Bezopasnost` jiznedeyatel`nosti. Uchebnoe posobie - S-Pb., 2000.
7. Yuldashev O.R. i dr. Avariyno-spasatel`nie raboti. Uchebnoe posobie. – Tashkent, 2008.
8. Bezopasnost` jiznedeyatel`nosti: Uchebnoe posobie//Pod. red. Mixaylova L.A. – S-Pb: Piter, 2008.
9. Yuldashev O.R. i dr. Bezopasnost` jiznedeyatel`nosti. Uchebnoe posobie -Tashkent, 2008.
10. I. Nigmatov. Favqulotda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi // Professor, texnika fanlari doktori S.S. Sulaymanov tahriri ostida, T.: «Iqtisod-Moliya», -2012 y.
11. S.S. Sulaymanov. Rezultati otsenka potensiala personala AO «AGMK» po snijeniyu seysmicheskogo riska // Jurnal Arxitektura, Qurilish, Dizayn TAQI,3-4 sonlar, Tashkent 2017.
12. S.S. Sulaymanov. Ceysmik xatar ehtimoli mavjud sharoitlarda «odam – yashash muhiti» tizimidagi strukturaga oid bo‘lmagan xavfni o‘rganish va oqibatini yumshatish// FerPI ilmiy texnik jurnali, Tom19, №2, 2015.
13. S.S. Sulaymanov. Zaщita ot texnogennыx katastrof pri seysmicheskix vozdeystviyax // Injenernaya zaщita (Rossiya) №3(8) May-iyunь, 2015