Tuzuvchi: Katta o’qituvchi M. Abduraxmanov Taqrizchi: katta o’qituvchi D. Yoldosheva

Сўз-морфемаларни Л.Блумфилд бирламчи ва иккиламчи турларга ажратади. Унинг таъкидлашича, ноль белгига эга бўлган бир морфемали сўзлар иккиламчи сўз – морфема саналади. Масалан, Л.Блумфилд men “одамлар”– man “одам” зидлигида “кўплик сон” маъносига эга биринчи аъзони, song “куйлади”– sing “куйламоқ” зидлигида “замон” маъносига эга биринчи аъзони иккинчи аъзо негизида ҳосил бўлган иккиламчи сўз-морфема ҳисоблайди.
Сўзларни бирламчи ва иккиламчи турларга ажратар экан, барча иккиламчи сўзлар бирламчилар асосида келиб чиқишини ва уларнинг барчаси бир эркин морфема асосида ягона парадигмани ҳосил қилишини баён этади. Бу парадигмада иккиламчи сўзга асос бўлган қисм ҳам парадигма аъзоси бўлишини кўрсатади. Иккиламчи сўзларнинг асос вазифасидаги қисм билан муносабатига кўра уч гуруҳи ажратилади: сўз ўзгариши, сўз ясалиши ва сўз қўшилиши. Сўз ўзгариши ва сўз ясалиши учун таянч нуқта бўлиб хизмат қилган, яъни боғлиқ морфемаларни ўзига қабул қилувчи қисм асос (stem) ёки ядро (kernel) саналади.
Л.Блумфилднинг маъноли бирликлар учун қўллаган атамалар системаси ҳам ўзига хосдир. У тил сигналларининг энг кичик маъноли бирлиги учун глоссема, глоссеманинг маъно томонини ифодалаш учун ноэма; лексик маъноли бирлик учун морфема, морфеманинг маъно томони учун семема, грамматик маъноли бирлик учун тагмема, тагмеманинг маъно томони учун эписемема атамаларини тавсия этади.²
Л.Блумфилд ижодида субститут, сусбституция атамалари ҳам марказий ўринни эгаллайди. Унинг “Тил” асарида субституцияга алоҳида боб ажратилади. Маълум бир шароитда бири ўрнида иккинчиси қўлланилиши мумкин бўлган лисоний шакллар субститутлар, ана шундай ҳодиса эса субституция саналади.
Ўзаро субституция муносабатида бўлган бирликлар бир синфнинг, бир парадигманинг аъзолари ҳисобланади. Демак, парадигма ёки синф аъзоларини белгилашда субституция ёрдам беради.
Л.Блумфилд синтактик бирликларга ҳам худди морфологик бирликлар каби конструкция сифатида ёндашади ва унинг таркибий қисмларини бевосита иштирокчиларга ажратиш йўли билан таҳлил этади. Демак, конструкция таркибини ўрганиш морфологик сатҳда ҳам, синтактик сатҳда ҳам бир хил тамойилга асосланади.
Шуни таъкидлаш керакки, синтактик қурилмаларни талаффуз қилиш жараёнида тил бирликларининг синтагматик муносабатидан ташқари уларнинг устига қўйилган устсегмент бирликлар ҳам қўшилади. Яъни матн таркибидаги гаплар бир-биридан оҳанг ва пауза билан ажралиб туради. Гап таркибидаги бўлаклар ҳам ана шундай ажралиш хусусиятига эга. Шунингдек, ҳар бир сўз ўзининг бош урғуси остида таркибидаги бўғинларни бирлаштиради ва бу бош урғу бошқа шундай урғуга эга бўлган сўздан ажратиб туришга хизмат қилади.
Л.Блумфилд синтактик қурилмаларнинг ана шу томонларини ўрганадиган алоҳида йўналиш бўлишини тавсия этади ва уни паратаксис деб номлайди. Демак, синтаксис бир чизиқда ўзаро кетма-кет боғланган сегмент бирликларни ўрганса, паратаксис сегмент бирликлар устига қўйилган ва синтактик бирликларни изоҳлашга ёрдам берадиган устсегмент бирликларни ўрганишини таъкидлайди.
Шунингдек, тил сатҳлари назарияси ҳам Л.Блумфилд номи билан боғлиқдир. Унинг фикрича, тилни тавсифлашни энг қуйи сатҳ бўлган фонологиядан бошлаш лозим. Унда фонемалар миқдори аниқланади ва бу фонемаларнинг қўшилиш имкониятлари белгиланади. Шундан сўнг юқори сатҳ – семантикага ўтилади. Бу сатҳ грамматика ва лексикани ўз ичига олади. Н.Хомский эса лингвистик назариянинг марказий масаласи “Лингвистик сатҳ назарияси” эканини кўрсатади.¹
Шундай қилиб, Л.Блумфилд тилни тадқиқ этишининг изчил системасини ишлаб чиқди.
Ю.Д.Апресяннинг эътироф этишича, Л.Блумфилд ишлаб чиққан система лингвистик таҳлил техникасини мукаммаллаштиришда методологик асос ролини бажарди ҳамда ўтган асрнинг 30-йиллари охири – 50-йиллари бошларида шаклланган ва Америка структурализмнинг энг обрўли тармоғи саналган дистрибутив лингвистиканинг пайдо бўлиши учун пойдевор бўлиб хизмат қилди.²

11.