Tuzuvchi: Katta o’qituvchi M. Abduraxmanov Taqrizchi: katta o’qituvchi D. Yoldosheva

Эмпирик тамойил. Юқорида Л.Ельмслевнинг тилни ўрганиш тамойили эмпирик эканини таъкидлаган эдик.
Л.Ельмслев “Тил назарияси тезислари” (“Прологомены к теории языка”) номли асарида ўзининг асосий назарий қарашларини баён қилади. У ўз қарашларини анъанавий тилшуносликнинг камчиликларини фош қилишдан бошлайди. Олимнинг фикрича, анъанавий тилшунослик тил табиатини билишдан кўра тил эгаларининг тарихгача ва тарих даврида бўлган социал шароити ҳамда халқлар ўртасидаги алоқасини билишга кўпроқ эътиборни қаратди. Бу тилшунослик тилдан ташқаридаги ҳодисаларга кўпроқ эътиборни қаратганлиги учун трансцендентлик хусусиятига эга бўлди. Трансцендент атамаси ўзгарувчан, иккинчи даражали, ўткинчи каби маъноларни билдиради.
Л.Ельмслевнинг таъкидлашича, ҳақиқий илмий тилшунослик имманентлик хусусиятига эга бўлиши керак. Унинг маъноси шуки, тилшунослик тилнинг ички хусусиятларини ўрганиш билан шуғулланиши керак.
Шунинг учун лингвистик назария тилдан ташқаридаги ҳодисаларга боғлиқ бўлмаган, тилни тил қилиб турган барқарор бирликларни қидиришдан иборат бўлиши лозим. Ана шу барқарор бирликларни ажратиш ва тавсифлашни Л.Ельмслев эмпирик тамойил деб ҳисоблайди.
Унинг фикрича, бу тамойилда лингвистик бирликлар тавсифи ҳар қандай зиддиятлардан ҳоли, тўлиқ ва жуда содда бўлмоғи лозим.
Чех тилшуноси В.Скаличка Л.Ельмслевнинг матнни таҳлил этишда тадқиқотчилар олдига қўйган уч талабини қуйидагича ифодалайди: 1) зиддиятсизлик; 2) тавсифнинг тўлиқлиги; 3) соддалик.³
Л.Ельмслевнинг эмпирик тамойилидаги бу уч талаб изчиллик, кетма-кетлик хусусиятига эга. Зиддиятсизлик тўлиқликдан, тўлиқлик соддаликдан олдин келади. Юқоридаги уч талаб, чех тилшуноси Б.Трнканинг таъкидлашича, математик назариядан олинган.
Бундан зиддиятсизлик талаби назариянинг ўзида текширилади. Чунки математикада зиддиятли теоремаларнинг бўлиши мумкин эмас.
Тўлиқлик талабига Х.Ульдалл изоҳ берар экан, агар ўрганилган нарсаларнинг белгилари қолдиқсиз, яъни нарса бир бутун ҳолда кўрилаётган типга бирлаштирилгунга қадар тавсифланса, у тўлиқлик талабига жавоб беради.
Бу ўринда тип тушунчаси ҳам муҳим аҳамиятга эга. Глоссематиклар тип атамаси остида бевосита кузатишда турлича намоён бўлувчи ҳодисаларнинг барчаси учун хос бўлган қандайдир умумийликни тушунадилар.
Соддалик талаби ҳақида фикр юритганда, шуни таъкидлаш керакки, бу атама глоссематиклар томонидан “оддийлик” маъносида эмас, балки тушуниш ва бажаришнинг енгиллиги маъносида қўлланилган.
Х.Ульдаллнинг изоҳига кўра, ўрганилаётган нарсанинг имкон қадар оз миқдордаги бирликлардан ташкил топганлигини тўлиқ очиб берган тавсиф соддалик белгисига эга бўлади. Ана шу соддаликдан объективлик, изчиллик, тўлиқлик каби илмий идеаллар келиб чиқади.¹
Л.Ельмслев позициясининг тавсифи учун энг муҳими иккинчи пункт, яъни тавсифнинг тўлиқлиги ҳисобланади.² В.А.Скаличканинг таъкидлашича, агар тилга ҳар қандай социалликдан узилган, бошқа структур шаклланишлар билан муносабатидан маҳрум қилинган мустақил структура сифатида қаралганда, бу талаб табиий ҳисобланади.
Л.Ельмслев учун эмпирик тамойил индукцияни билдирмайди. Аксинча, у индукцияни кескин танқид қилган ҳолда, дедукцияни тарғиб қилади.