Turkmen dilinin

-d a 

goşulmasy 

n 

sesiniň  täsirinde  bumn  öwüşginini  alyp, 

ýaşlygynna 

aýdylýar.

Aýlaw  ,  saýlaw  ,  derweze  , wezipe_ 

sözlerinde 

a  ,  e 

fonemalarynyň 

o  ,ö

 

warantlarynyň ýüze çykmagyna ýanaşyk gelen dodak 

w 

sesi sebäp bolupdyr.

Sesiň  fonemadygyny  ýa-da  fonemanyň  wariantydygyny  kesgitlemek 

üçin  dürli  tärler  ulanylýar:

1)

 

bir sesiň ýerine  başga  bir  sesi  goýup  görmek  täri: 

kel,  gel, ýel,

 

del,  şel;  at,  as,  aş,  aç,  men,  meň;  söweş,  söwüş;  göreş,  görüş;  jigim,  jigiň,

 

okadym, okadyň, okadyk...

2)

 

ses  artdyryp  görmek täri: 

al, bal, aş, baş, as, bas, ak, bak;

3) 

sesi  aýryp  görmek  täri:  gotur,  otur,  tur,  tur.  Eger  şonda  sözüň, 

goşulmanyň  manysy  üýtgeýän  ýa-da  ýitýän  bolsa,  onda  ol  ses  fonema 

hasaplanylýar  we her fonema üçin  aýratyn  harp  alynýar.  Harplar  sözleri  we 

goşulmalary  many  taýdan  tapawutlandyrmaga  ukyply  sesleriň,  ýagny 

fonemalaryň  ýazuw  belgileridir.

Täze  türkmen  elipbiýinde 

uzyn  hem  gysga  aýdylýan  çekimli 

fonemalarymyz  üçin  aýratyn  harplar  alynmadyk  hem  bolsa,  olar  many 

tapawutlandyrmaga  ukyply  seslerdir . Meselem,  at, aat,  o, oot, it, iit, gyz, gyyz, 

gurt,  guurt,  süri,  süüri...  Diýmek,  bu  sesleriň her biri  fonemanyň  wariantlary 

dälde, aýry-aýry  fonemalardyr.

Harplar  fonematik  belgilerdir.  Hatda baş  harplaryň-da  täze  jümläniň 

başlangyjyny  habar  bermek,  jyns  we  has  at  omonimlerini  (keýik-Keýik, 

alma-Alma,  sazak-Sazak...)  tapawutlandyrmak 

hyzmaty 

bar.  Ýazuwda

12

---

ulanylýan dyngy belgiler tebigaty taýdan fonemalardan düýpli tapawutlanýarlar. 

Olar  jümläniň  haýsy 

äheň  bilen  okalmalydygyny, 

nirde  säginmelidigini 

duýdurýan belgilerdir, fonema däldirler.