Turkmen dilinin

SES WE FONEMA, FONEMANYŇ WARIANTLARY

Dilimizdäki  çekimli  we  çekimsiz  sesleriň  many  tapawutlandyryjylyk 

ukyplaryny  kesgitlemek  bilen  meşgullanýan  fonologiýada  ses  we  fonema 

düşünjeleri  tapawutlandyrylýar.  Diňe  sözleriň  we  goşulmalaryň  manylaryny 

tapawutlandyrmaga  ukyply  seslere  fonema  diýilýär.

Goşulmalarda-da, asyl  sözlerde  hem  sesleriň  many  tapawutlandyrmak 

ukyby  bolmadyk  gömüşlerini aýratyn fonema  hasaplap  bolmaz.

Fonema  -   dilimiziň  ses  gurluyşyndaky  iň  kiçi  hem  esasy  fonetik 

birlikdir.  Biz 

düşünişmek,  pikir 

alyşmak  üçin 

sesleri 

goşup,  bogun, 

bogunlardan  takt,  taktlardan  jümle  (fraza)  döredýäris.  Sözler  arkaly  däl-de, 

jümleler  bilen  sözleşýäris.  Jümleler  taktlara, taktlar  bogulara, bogun  çekimli 

we  çekimsiz  seslere  bölünýär. Diýmek,  sözleýiş  dilinde  ses iň k iç i, jümle iň 

uly  fonetik  birlikdir.

Sözleşenimizde 

sesler  aýry-aýrylykda 

aýdylman,  biri-biri 

bilen 

artikulýasiýa  taýdan  goşulyşýarlar.  Şol  bir  fonemanyň  artikulýasiýasynyň 

omy,  artikulýasiýanyň  hili  taýdan parhly  bimäçe  gömüşi  -  alofonlary  ýüze 

çykýar.  Meselem;  „Ýa:slygynna  orok  ýa:ly,  orto  ýa;şda  çörök 

ýa:ly“ 

„Ýäslygynda  orak  ýaly  orta  ýaşda  çorek  ýaly“ 

matalynda 

orak,  çörek

 

sözleriniň  birinji  bognundaky  dodak  çekimlileriň  täsirinde 

a,  e 

fonemalary 

dodak  öwüşginini  alyp 

o,  ö 

sesleri  ýaly  aýdylýar. 

Ýaşlygynda 

sözünde  bolsa 

wagt-orun  düşümiň