|
Turkmaniston
Turkmaniston (turkmancha.
Türkmenistan), Turkmaniston
Turkmenlar
Respublikasi
(turkmancha.
Türkmenistan
Respublikasy) -
Oʻrta Osiyoning
jan.gʻarbida
joylashgan davlat.
Maydoni 488,1
ming km². Aholisi
5,113 mln. kishi
(2013). Poytaxti —
Ashxobod sh.
Maʼmuriy jihatdan
5 viloyatga,
viloyatlar etrap
(tuman)larga
boʻlinadi.
Turkmanisto
n
Respublikasi
Türkmenista
n
Respublikasy
Bayroq
Gerb
Shior: Yo'q
Madhiya: "Garaşsyz Bitarap
Türkmenistanyň Döwlet Gimni"
Poytaxt
Ashxobod
Rasmiy til(lar) Turkman
Hukumat
Prezidentlik
Respublika
• Prezident
Gurbanguli
Berdimuhamedov
Mustaqillik
Sovet
Ittifog`idan
•
Sana
27 oktabr
1991-yil
Maydon
• Butun
488,100 km²
(52-
• Suv (%)
4.9
Aholi
• 2012 roʻyxat
5.125.693 (
oʻrin
• Zichlik
10,5/km²
YaIM (XQT)
2011- yil
roʻyxati
• Butun
AQSh$
mil. (
• Jon boshiga AQSh$
Pul birligi
Manat
(
TMM
Vaqt
Mintaqasi
(UTC
• Yoz (DST)
(UTC
Qisqartma
TM, TKM
Internet
domen
.tm
Telefon
prefiksi
+993
Davlat tuzumi
Turkmaniston — betaraf davlat. 1995 y.
12 dek. Turkmanistonga betarafligi kuni.
Amaldagi Konstitutsiyasi 1999 y. 18
mayda qabul kilingan. Davlat boshligʻi —
prezident (2007 yildan Gurbanguly
Berdimuhamedow). Qonun chiqaruvchi
hokimiyatni Majlis (parlament), ijrochi
hokimiyatni Vazirlar Mahkamasi
(hukumat) amalga oshiradi.
Turkmaniston hududining aksariyati
tekislikdan iborat boʻlib, qariyb 4/5 qismi
Turon tekisligi (Qoraqum choʻli)da
joylashgan. Faqat jan.da tepaliklar va
oʻrtacha balandlikdagi togʻlar bor. Kaspiy
Tabiati
dengizining T.ga qarashli jan. qirgʻoklari
kam parchalangan, shim.da
Qoraboʻgʻozgoʻl, Krasnovodsk, Turkman
qoʻltiqlari, Krasnovodsk, Darja, Cheleken
ya.o.lari va kum tillari bor. Dengiz sohili
past, qumli. T. janubida Kopetdogʻ togʻlari
(eng baland joyi 2942 m — Rizo
choʻqqisi), undan shim.gʻarbda Kichik
Bolxon (777 m gacha) va Katta Bolxon
(1881 m gacha) togʻlari joylashgan.
Jan.sharqdagi Bodxiz qirlari (eng baland
joyi 1267 m) va Qorabel qirlari (eng
baland joyi 984 m) oʻrtasidan Murgʻob
daryosi oqib oʻtadi. Chekka jan.sharqda
Hisor tizmasining Koʻhitang tarmogʻi (bal.
3139 m — T.ning eng baland nuktasi) bor.
T.ning gʻarbida Krasnovodsk platosi,
shim.gʻarbida Ustyurt platosining jan.
chekkasi, undan jan.da esa Orqa Oʻzboʻy
burmali rni yotadi. Kaspiy boʻyi
pasttekisligida Nebitdogʻ (39 m),
Boyadogʻ (134 m), Qumdogʻ, Manjuqli (27
m) va boshqa qirlar koʻtarilib turadi.
Kopetdogʻ tekisligidan shim. va
shim.sharkda Qoraqum choʻli, Amudaryo
va Tajan daryolari oraligʻida Jan.Sharqiy
Qorakum choʻli joylashgan. T.ning jan.
qismida tez-tez zilzila boʻlib turadi.
Muhim qazilma boyliklari — neft va gaz;
kumir, mirabalit, oltingugurt, kora va
rangli metall, mis, alyuminiy, simob,
molibden konlari aniklangan.
Iqlimi keskin kontinental, qurgʻoqchil
iqlim. Yozi issiq va quruq, qishi yumshoq,
qor kam yogʻadi. Yanv.ning oʻrtacha trasi
shim.sharkda —5° dan Atrek daryosi
atrofida 4° gacha, baʼzi yillarda
Toshhovuz viloyatida absolyut minimal
tra —32° gacha. Iyulda shim. sharkda 28°,
jan.da 32°, absolyut maksimal tra 49,9°
gacha. T. hududining 80% da doimiy oqar
suv yoʻq; jan. va sharqiy hududlardagina
daryolar bor. Eng katta va sersuv dare —
Amudaryo. Bu daryoning suvi Qoraqum
kanali orqali Bahardengacha borgan —
900 km. Koʻllarning aksariyati shoʻr.
Chuchuk suvli Yasxan koʻli Nebitdog
shahrini ichimlik suv bilan taʼminlaydi.
Tuproqlari — Ustyurt, Krasnovodsk, Orka
Unguz platolarida surqoʻngʻir, togʻ
etaklari, togʻ yon bagʻirlarining quyi
qismida, togʻ oldi tekisliklarida,
togʻlarning quyi mintaqasida boʻz tuproq,
yuqorirokda toʻq boʻz, togʻ tepalarida
togʻqoʻngʻir tuproqlar tarqalgan. Qoraqum
choʻlining aksariyatini qum egallagan;
pastqam joylarda taqir, shoʻrxok, daryo
vodiylarida oʻtloqiboʻz va allyuvialoʻtloqi
tuproklar bor. T. hududining taxminan 2%
sugʻoriladi. T.ning oʻsimlik va hayvonot
dunyosi xilmaxil. Qumli choʻllarda oq va
qora saksovul, qandim, cherkez,
quyonsuyak, astragal kabi butalar,
shoʻrxok yerlarda yulgʻun, sarisazan,
shoxilak va boshqa, daryo vodiylaridagi
toʻqaylarda bachki teraktol va jiydazorlar,
Kopetdogʻ oldi choʻllarida va qirlarda
shuvoq va har xil efemer oʻtlar, togʻlarning
1500 m dan yuqori qismida archa, Gʻarbiy
Kopetdogʻ daralarida yovvoyi tok, olma,
olcha, bodom, anor, yongʻoq, anjir, pista
daraxtlari oʻsadi. Hayvonot dunyosi —
choʻlda quyon, boʻri, tulki, chiyaboʻri,
jayran, togʻlarda qoplon, arxar, morxoʻr,
Amudaryo vodiysida toʻngʻiz, kiyik,
qirgʻovul va boshqa yashaydi. Daryo va
suv omborlarida baliq koʻp. T. hududida
Badxiz, Krasnovodsk, Repetek va boshqa
qoʻriqxonalar bor.
Aholisining aksariyati turkmanlar;
shuningdek, rus, uzbek, qozoq, tatar,
ukrain, armanlar ham yashaydi. Shahar
aholisi 45%. Rasmiy til — turkman tili.
Dindorlari, asosan, sunniy musulmonlar.
Yirik shaharlari: Ashxobod,
Turkmanobod, Toshhovuz, Mari,
Turkmanboshi.
Turkmaniston hududi qadimda
Ahomaniylar davlati, Aleksandr
istilosidan soʻng vujudga kelgan
Salavkiylar davlati, Parfiya, YunonBaktriya
podsholigi, Eftaliylar, Turk xoqonligi, Arab
xalifaligi, Tohariylar davlati, Somoniylar,
Saljuqiylar davlati, Xorazmshohlar davlati,
Moʻgʻullar davlati tarkibida boʻlgan. 14-
a.ning 70—80-yillaridan T. hududi
Tarixi
Temuriylar tasarrufiga oʻtgan. 16-a. oxiri
— 17-a.da Xiva va Buxoro xonliklariga
qaram boʻldi, bir qismi Eron tarkibiga oʻtib
qoldi. 1869—85 yillarda T. hududini
Rossiya bosib oddi. 1917 y. noyab. —
dek.da sovet hokimiyati oʻrnatildi, 1918 y.
30 aprel
da Turkiston muxtor sovet sotsialistik
respublikasi tashkil etilgach, T.ning
asosiy qismi (Zakaspiy viloyati, 1921 y.
avg .dan T. viloyati) uning tarkibiga kirdi.
1924 y. Oʻrta Osiyoda "milliy davlat
chegaralanishi" deb atalgan boʻlib
tashlash siyosati natijasida 1924 y. 27
okt.da Turkmaniston SSR tashkil topdi va
SSSR tarkibiga kiritiddi. Shundan keyingi
yillarda turkman xalqi KPSSning qishloq
xoʻjaligi.ni jamoalashtirish, mamlakatni
industriyalash siyosati va qatagʻonlar
azobuqubatlarini tortdi. 1991 y. okt.da
Mustaqillik haqida deklaratsiya qabul
qilindi, mamlakat Turkmaniston deb atala
boshladi. T. —1992 yildan BMT aʼzosi,
1993 y. 7 yanvarda OʻzR suverenitetini
tan olgan va diplomatiya munosabatlari
oʻrnatgan. Milliy bayrami — 27 okt. —
Mustaqillik kuni (1991).
Siyosiy partiyasi. Rasmiy ravihda 1
Do'stlaringiz bilan baham: | 
