Turkiy she'rshunoslik sohasida Shayx Ahmad Taroziyning «Funun ul-balog'a» risolasi muhim ahamiyatga EGA bo'lib, u o'zbek tilida yaratilgan ilk nazariy manbadir

1. 
   Turkiy she'rshunoslik sohasida Shayx Ahmad Taroziyning «Funun ul-balog'a» risolasi muhim ahamiyatga ega bo'lib, u o'zbek tilida yaratilgan ilk nazariy manbadir. Shayx Ahmad Taroziyning ―Funun ul-balog’a‖ risolasi adabiyotimiz tarixida muhim ahamiyatga ega. Turkiy mumtoz she‘rshunoslik, umuman, adabiyotshunoslikni o’rganish borasida bu asar eng avvalgisi va eng asosiysi sanaladi. Adabiyotning har uchala tarkibiy qismlari (ilmi bade‘, ilmi aruz, ilmi qofiya) haqida Taroziy asari keng ma‘lumot beradi. Ayniqsa, uning ilmi bade‘ga bag’ishlangan qismi mumtoz adabiyotimiz nazariyasi uchun bosh manbadir. To’g’ri, Funun ul-balog’adan oldin ham bu soha bo’yicha o’nlab risolalar yaratilgan edi, biroq ularning barchasi yo arabiy, yo forsiy tillarda edi. Taroziy risolasi esa shu tipdagi risolalarning turkiydagi dastlabkisi bo’ldi va o’zidan keyin o’zbek tilida yaratilgan adabiyotshunoslikka oid har qanday ilmiy asar uchun asos vazifasini o’tadi. Asar shu yo’nalishda bitilgan arabiy yoki forsiy risolalarning shunchaki tarjimasi emas. Unda sof turkiy she‘riyat nazariyasiga doir ilmiy xulosalar ham salmoqli. Shunga qaramay, hali adabiyotshunosligimiz tarixida ―Funun ul-balog’a‖ deyarli o’rganilmagan. Ba‘zi olimlarimiz yo’l-yo’lakay ma‘lumot o’rnida bir necha maqolalar e‘lon qilishgan xolos. Asar to’laligicha ilmiy tadqiq etilmagan.Funun ul-balog’a‖ asari mumtoz poetikamizdagi ba‘zi muammoli masalalarga ham oydinlik kiritishi nuqtayi nazaridan qimmatlidir. Funun ul-balog’a‖ asari an‘anaviy Allohga hamd va payg’ambarga na‘t qismlari bilan boshlanadi. Undan keyin asarning yozilish sabablariga o’tiladi. Muqaddima ham ancha pishiq ishlangan. Unda arabiy, forsiy she‘riy parchalar uchraydi. Risola muqaddimadan tashqari she‘r qismlari, qofiya va radif, she‘riy san‘atlar, vazn, muammo ilmiga bag’ishlangan besh qismdan iborat. Bu qismlar “fann”‖ deyilib, sarlavhalari arab tilida berilgan: “Al-fann ul-avval fi aqsom ushshe‘r”; “Аl-fann us-soniy fi-l-qofiya va radif”‖; “Аl-fann us-salis fi-sanoe‘ ushshe‘r”; “Аl-fann ur-robe‘ fi-avzon ush-she‘r”‖. Asarning muammoga bag‗ishlangan beshinchi qismi bizgacha yetib kelmagan.
   

2. 
   “Irsoli masal” san’ati “masal yoki misol keltirish” degan ma’noni anglatadi. Bunda shoir o’z she’rida (asosan mumtoz janrlarda)xalq maqollaridan birini yoki bir nechtasini keltirgan bo’lishi mumikin. Bu san’atning eng yorqin va boy namunasi sifatida Gulhaniyning “Zarbulmasal”ini keltirish mumkin.
   

Asardagi maqollarni mavzu jihatidan tasniflash mushkul. Sababi,asarda juda ko’plab mavzudagi maqollarni uchratish mumkin. Masalan,ijtimoiy mavzudagi maqollar :”har qanchalik qalin bo’lsa topilur”, “Usti yaltiroq, ichi qaltiroq”, “Boy maqtansa topilur, yo’q maqtansa chopilur”, chumchuq semirsa botmon bo’lurmu” kabi maqollarda maqtanchoqlik, ijtimoiy udumlardagi chirkin holatlar aks etgan. “Osh egasi bilan totli”, 
“Bir yemog`lik qildikim, tabaq tubiga tushdi” kabi maqollarda esa mehmondo’stlik va shu bilan bir qatorda oshko’zlik holatlari ifodalangan.

“Yaxshi rafiq birla safar qilsang, saodat toparsan va yomon  rafiq birla shaqovat”,  “Uyat o`limdan qattiq”, “Evi bilan so`zlaganning  qurboni bo`l”, “Yolg`on  masal turmas”,  “Bo`ynida illati borning  oyog`i qaltirar”, “Yaxshi bilan yurding – etding murodga,

yomon bilan  yurding - qolding uyatga” , kabi maqollarda do’stlik,insoniy xususiyatlar va illatlar mavzulari ifodalangan.

3. 
   Asarda juda ko’plab badiiy san’atlardan foydalanilgan. Tazod: “Yaxshi rafiq birla safar qilsang, saodat toparsan va yomon  rafiq birla shaqovat” , “Boy maqtansa topilur, yo’q maqtansa chopilur”, “Namangan – shahri vayron, oti ulug’, sufrasi qurug’”, “erga bersang oshingni, erlar si;lar boshingni, itga bersang oshingni, itlar chaynar boshingni”;
   

Tanosub: “Yumruq bukulib sang bo’lmas, echki yugurib lang bo’lmas”, “O’zingni er bilsang, birovni she’r bil”, “Yomonga yaqin yursang balosi yuqar, qozonga yaqin yursang qarosi yuqar” ;

Alleteratsiya: “qalb qozoni qaynamas, qaynasa-da quyulmas” va hokazo.

4.