Turkiy Guliston yoxud Axloq

 
BAYT
Yaxshi birla yursa, har kim maqsudi hosil bo’lur,
Yursa nodonlar ila, bir kun borib qotil bo’lur.
Kattalar qilgan nasihatni kichiklar olmasa,
Oqibat xulqi buzuq bir beadab johil bo’lur.
FATONAT

---

Fatonat aql egasi bo’luv demakdir. Aql insonlarning piri komili, murshidi
yagonasidur. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidur. Inson aqli ila din va
e’tiqodini mahkam qilur, shariat hukmlariga bo’yunsunar. Aqlsiz jinni
kishilar bularga bo’yun qo’ymas, shariatdan tashqari ishlarni ham qilur.
Janobi Haq insonni hayvonlardan so’z va aql ila ayirmishdur. Hayvonlar
o’zlariga bo’laklar tarafidan keladurgan zulm va jabrlarni shox, tish,
tumshuq, tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin inson janobi Haq tarafidan
berilmish aql va idroki soyasida o’ziga keladurgan zarar va zulmlardan
saqlanur. Yer yuzidagi hayvonlarni asir qilub, bo’ynidan boylab, iplarining
uchini qo’llariga bergan insonlarning aqlidur.
Ilm insonlarning madori hayoti, rahbari najotidur. Ilm o’rganmak, olim
bo’lmak uchun maktabga kirmak, muallimdan ta’lim olmak lozim. Aqlsiz
kishilar na maktabga kirar va na muallimni bilar. Rasuli akram nabiyyi
muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: «Ey insonlar! Aqlingizga
tavoze’ qilingiz. Siz janobi Haq buyurgan va qaytargan narsalarni aqlingiz ila
bilursiz», – demishlar. Hukamolardan biri: «Agar aqlingni qo’li nafsingni
jilovini ushlasa, sani yomon yo’llarga kirmoqdan saqlar. Har narsa ko’p
bo’lsa, bahosi arzon bo’lur, aql esa ilm va tajriba soyasida qancha ko’paysa,
shuncha qimmatbaho bo’lur», – demish.
 
Aqldek zebo sifatni ko’rdi Haq, insonga eb,
Oqil insonlar bilan berdi jahon-olamga zeb.
Aql nuri birla to’ldi dunyoga ilm-u hunar,
Aqlsiz inson qachon bilg’usidur naf’-u zarar?
Aqlsizlar bilmagaylar din nadur, dunyo nadur?
Bo’lmasa aqli bilurmi farz ila sunnat nadur?