TÜRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

Takısız isim tamlaması^6[6]

 

Tamlananın da tamlayanın da ek almadığı isim tamlamalarıdır.

 

Takısız isim tamlamasında tamlayanın görevi, tamlananın neden yapıldığını (aslını, ham maddesini) belirtmektir:

 

Çelik kasa, cam kavanoz, kâğıt mendil, taş duvar, bakır tepsi, naylon torba, tahta köprü, altın bilezik...

 

Not: Tamlayan tamlananın neye benzediğini belirtiyorsa sıfat tamlamasıdır.

 

Badem göz, sırma saç, aslan çocuk, kurt adam, ölü deniz, altın başaklar...

 

!

ipek gömlek: takısız isim tamlaması^7[7]

ipek saçlar: sıfat tamlaması

altın yüzük: takısız isim tamlaması

altın kalp: sıfat tamlaması

ölü deniz: sıfat tamlaması

ölü hayvan: sıfat tamlaması

 

Zincirleme isim tamlaması

 

Başlı başına bir isim tamlaması çeşidi değildir.

 

Bu tür isim tamlamalarının tek özelliği, bazen tamlayanın, bazen tamlananın, bazen de her ikisinin birden herhangi bir isim tamlaması olmasıdır. Yani ikiden fazla isimden oluşmasıdır. Bu durum bu kelime grubunun belirtili veya belirtisiz bir isim tamlaması olma özelliğini değiştirmez.

 Zincirleme denmesinin sebebi de, önceden oluşturulmuş olan bir isim tamlamasına yeni bir unsur (tamlayan ya da tamlanan) daha ekleniyor olması veya iki isim tamlamasının birleştirilmesidir:

 

[çocuk + (sırt + çanta)] = çocuğun sırt çantası

[(su + ses) + nağme] = su sesinin nağmesi

[(şehir + hava) + kirlilik] = şehrin havasının kirliliği

[(hava + tahmin) + rapor] = hava tahmin raporu

[dünya + (kadınlar + gün)] = Dünya kadınlar günü

[(çelik + tencere) + marka] = çelik tencere markası

[(çocuk + edebiyat) + dizi] = çocuk edebiyatı dizisi

[(Ali + kardeşi) + (günlük + harçlık)] = Ali’nin kardeşinin günlük harçlığı^8[8]

 

Karma tamlama^9[9]

 

Özelliği şudur: Bir isim tamlamasının tamlayanının, tamlananının veya her ikisinin birden bir sıfat tarafından nitelenmesi ya da belirtilmesi^10[10]. Başka bir deyişle, tamlayan, tamlanan ya da her ikisi birden sıfat tamlamasıdır:

 

Issız sokakların hüznü

Buraların eski hâli

Yorgun köylülerin nasırlı elleri

 

 

 

 

 

B. Kelimeler Arasındaki Anlam İlişkileri

1. EŞ ANLAMLI KELİMELER

2. YAKIN ANLAMLI KELİMELER

3. ZIT ANLAMLI KELİMELER

4. EŞ SESLİ KELİMELER

5. İkilemeler

6. YANSIMALAR

7. atasözleri

8. DOLAYLAMA

9. anlam genişlemesi

10. anlam daralması

11. anlam iyileşmesi

12. anlam kötülenmesi

13. güzel adlandırma

 

 

 

B. Kelimeler Arasındaki Anlam İlişkileri

 

1. EŞ ANLAMLI KELİMELER

 Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir. Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir. Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kökenlidir.

 

kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl, medeniyet-uygarlık, imkân-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, sınav-imtihan, yöntem-metot, mesele-sorun, fiil-eylem, kelime-sözcük, vasıta-araç...

 

Fakat bazı durumlarda anlamdaş kelimeler birbirinin yerini tutamaz: “kara bahtlı” kelime grubunda “kara” kelimesinin yerine “siyah” kelimesini kullanamazsınız. Çünkü iki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş veya yakın anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir.

 

Türkçe kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir:

 

deprem-yer sarsıntısı-zelzele,

kimi zaman-ara sıra-zaman zaman-arada bir-bazen

 

2. YAKIN ANLAMLI KELİMELER

 

Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir. Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir.

 

göndermek-yollamak, bezmek-bıkmak-usanmak, dilemek-istemek, çevirmek-döndürmek, söylemek-demek-konuşmak, eş-dost, hısım-akraba, bakmak-seyretmek,

 

Kardeşim sana küsmüş.

Kardeşim sana kırılmış.

Kardeşim sana gücenmiş.

Kardeşim sana darılmış.

 

Birinci cümlede bir "kesinlik ve aşırılık" anlamı, ikinci cümlede bir "esneklik, hatta hoşgörü" anlamı, üçüncü cümlede "üzülmek" anlamı, dördüncü cümlede "gücenip görüşmez olmak" anlamı vardır.

 

Ben her sorunla başa çıkarım. (baş etmek)

Bu kadar yürekten çağırma beni. (candan)

Davranışları hiçbir zaman içtenlikli değildi. (yürekten, candan)

Yaptığı işi önemsemiyordu. (özen göstermiyordu.)