Turk adabiyoti tarixi xiii-xviii asrlar

Tuk xalq og‘zaki ijodi haqida  
T U R K U 
Turkular  maxsus  bir  ohang,  musiqa  jo‘rligida  aytilgan  xalq 
qo‘shiqlaridir.  Qadimda  butun  xalq  qo‘shiqlarini  ham  turku  deb 
atashgan. Turkularning asosiy mavzusi atrof muhit, tabiat, yoki biror 
voqea  ta’sirida  paydo  bo‘lgan  tuyg‘ularni  tilga  ko‘chirishdir.  Shu 
jihatdan mavzu rang-barang. Asosiy fikr bir misrada bo‘lib, boshqa 
misralar shu fikrni to‘ldiradilar. Anonim xalq adabiyotining nazmiy 
shakli bo‘lgan turku ko‘pincha 11 hijoli bo‘lib,  
___________ a 
___________ a 
___________ a 
___________ x 
___________ x 
 
 
 
 
  
___________ v 
___________ v 
___________ v 
___________ x 
___________ x 
 
___________ s 
___________ s 
___________ s 
___________ x 
___________ x 
 
tarzida  qofiyalanadi.  Anadolu  turkulari  xalq  orasida  mashhur.  Tur-
kular turli mavzuda - sevgi, tabiat, go‘zallik, ayriliq, o‘lim va hokazo 
mavzularda  bo‘lishi  mumkin.  Turkularda  har  banddan  so‘ng 
bog‘lovchi  misralar  bo‘ladi.  Bu  misralar  kavushtak  deb  ataladi 
(sharqiylardagi naqorat kabi). Turkular millatning tarixi, urf-odatlari, 
an’analarining  o‘ziga  xosligini  ko‘rsatuvchi  milliy  nazm  shaklidir. 
Turkiyaning viloyatlarida turkular naqorat misralariga ko‘ra bo‘zlak, 
koshma, xo‘yrat, chuqurova nomlari bilan ham ataladi. Turkularning 

---

 
8
muayyan bir qoidasi yo‘q. Ba’zi misralar sarbast bo‘lib, naqorat band 
o‘rtasida kelishi ham mumkin. 
T U R K U 
Iki turnam gelir, oqli qorali, 
Birin shaxin vurmush, biri yarali, 
O yavruya so‘run, asli nereli? 
Qator, qator o‘lmush, gelir turnalar, 
Ayrim, ayrim ne xo‘sh gelir turnalar. 
Ketma turnam, ketma xabar so‘rayin, 
Qanoting tagiga nomam solayin 
Nozli jononima xabar berayin. 
Qator, qator o‘lmish, gelir turnalar 
Ayrim, ayrim, ne xo‘sh gelir turnalar. 
Ijtimoiy  hayotdagi  o‘zgarishlar  turkularda  aks  etishi  mumkin, 
ya’ni turkularda so‘z qo‘llanishi, mavzu zamonaviylashadi. 
Masalan: 
Poezd gelir, xo‘sh gelir 
Xonalari bo‘sh gelir 
M A N I 
Mani  to‘rt  misralik  mustaqil  she’rdir.  Mani  arabcha  ma’no 
so‘zidan bo‘lib, anonim xalq adabiyoti nazm namunasi. Ozariylarda 
bayoti, qirg‘izlarda o‘lan, o‘zbeklarda xalq qo‘shiqlari kabi. Manilar 
to‘rt misralik, 7 hijo o‘lchovida aytilib, ko‘pincha 
 
 
 
___________ a 
 
 
 
___________ a 
 
 
 
___________ x 
 
 
 
___________ a 
shaklida  qofiyalanadi.  Yozma  adabiyotda  ruboiy,  tuyuq  (XIV-XV) 
janrlari  mani  asosida  paydo  bo‘lgan.  Mustaqil  she’r  bo‘lgan  manil-
arda  asosiy  mazmun  so‘nggi  ikki  misrada  bo‘ladi.  Manilar  turli 
mavzularda  bo‘lishi  mumkin.  Sof  hazil  uchun  tuzilgan,  kulgili  ma-
nilar ham bor. Ko‘proq ayollar tilidan aytiladigan manilar niyat, fol, 

---

 
9
sevgi, maktub, to‘y mazmunida yoki falsafiy va boshqa mavzularda 
bo‘lishi mumkin. 
Manilar shaklan to‘rt xil bo‘ladi: 
1)  Duz  mani  (oddiy  mani);  2)  Jinasli  (so‘z  o‘yinli)  mani; 
3) Kesik mani; (oyoqli, zinapoya shaklidagi mani); 4) Yedekli mani; 
(qo‘shimchali mani)