Turizmda axborot texnologiyalari

4.2. Dasturlash tillari va ularning turlari
88

---

• loyihalovchi dasturlash tillari - Visual Basic, Delphi, MS 
Visual C#, Borland C++ Builder va b.;
• gipermatn tuzuvchi tillar - HTML, XML va b.;
• jarayonni aniqlashtiruvchi tillar - makroslar, MS Office 
dasturlarida keng qo‘llaniladi;
• tizimiarni modellashtiruvchi tillar - GPSS (General PurPose 
Simulating System) - modellami dasturlash jarayonini avto- 
matlashtiruvchi tillar.
Quyi darajali dasturlash tili - protsessordagi jarayonni amalga 
oshiruvchi til. Ushbu tillarda dasturlar yaratish dasturlovchidan 
maxsus tayyorgarlikni va mahoratni talab qiladi, chunki dastur 
mashina kodlarida yoziladi. Ushbu dasturlar kompyuter uchun 
samarali bo‘lsada, inson tomonidan uni o‘qib, tushunib olish juda 
qiyin hisoblanadi.
Ilk bor haqiqiy dasturlash tili deb e’tirof etilgan til - 1949-yilda 
Mochli boshchiligida yaratilgan ShortCode (qisqartirilgan kod). 
Bunda ifodaami ikkilik sonlar bilan emas, balkim ikki belgili 
kombinatsiyalar orqali yozish mumkin bo‘lgan.
Assembler tili - mashinaga yo‘naltirilgan til bo‘lib, mashina 
tilini belgilar bilan tasvirlaydi va u mnemonika (ingl. mnemonic) 
deyiladi. Mnemonika asosida tuzilgan mashina buyruqlari 
mnemokod (ingl. Mnemonic code) deyiladi. Bir necha mnemo- 
kodlami to‘plab, ularni makrobuyruq sifatida alohida nomlab, 
keyinchalik uni nomi bilan chaqirib, qo‘llash mumkin bo‘ladi. 
Shunga qaramasdan ushbu tilda ham dasturlami tuzish murakkab 
va hajmi jihatidan juda katta bo‘lib ketadi. Lekin kompyuter 
qurilmalari bilan ishlaydigan dasturlar uchun juda samarali 
hisoblanadi. Shu bois, tushunarli va qulay bo‘lgan dasturlash 
tillarini yaratishga ehtiyoj juda katta bo‘lgan.
Yuqori darajali dasturlash tillari inson tillariga juda yaqin 
bo‘lib, uni o‘rganibiolish ko‘p qiyinchilik tug‘dirmaydi.
1954-1957-yillarda IBM firmasida Bekus boshchiligida Fort­
ran dasturlash tili yaratildi. Unda matematika va injenerlik soha- 
lariga taalluqli masalalar yechiladi. Dasturda kodlarni yozilishida
89

---

qat’iy qoidalar yengillashtirilgan, masalan, matematik formulalar 
qariyb odatiy ko‘rinishda yoziladi.
1958-yilda Syurixda o‘tkazilgan ilmiy majlisdan so‘ng 
ALGOL (ALGorithmic Language) dasturlash tili yaratildi. Bu til 
ham hisoblash jarayonlarini dasturlashga qaratilgan bo‘lib, unda 
dastur bloklanib yoziladi.
1959-yilda tijorat masalalarini yechishga qaratilgan COBOL 
(Common Business Oriented Language) universal tili ishlab 
chiqildi va u juda yaxshi tarkiblangan tildir. Cobol dasturi to‘rt 
qismdan tashkil topgan bo‘lib, ular aniq ketma-ketlikda bo'ladi: 
identifikatsiyalash (unda dastuming nomi, yordamchi ma’lu­
motlar); qurilmalar (kompyuterning ko‘rsatkichlari); ma’lumotlar 
(qayta ishlanadigan ma’lumotlar tavsifi beriladi); protseduralar.
1964-yilda IBM tomonidan PL\1 (Programming Language 
One) tili taklif etildi. Unda Fortran, Algol-60 va Cobol tillarining 
imkoniyatlari jamlangan edi. Bu esa uni murakkablashtirib, 
o‘rganishga noqulaylik tug‘dirdi.
1961-1965-yillarda Djon Makkarti tomonidan LISP (List 
Processing Language) tili taklif etildi. Ushbu til «ro‘yxat»ni qayta 
ishlovchi belgili tildir. «Ro‘yxat» sifatida algebraik ifoda, graf, 
to‘plam va shimga o‘xshash tushunchalar bo‘lishi mumkin.
1965-yilda Djon Kemeni va Tomas Kurtz tomonlaridan BASIC 
(Beginner’s All-purpose Symbolic Instruction Code) tili ishlab 
chiqildi. Shu yerda ta’kidlash lozimkim, 1975-yilda Pol Allen va 
Bill Geyts Altair 8800 mikrokompyuteri uchun ilk bor Basic tili 
dasturini kiritishgan, keyinchalik ular mashhur Microsoft kom- 
paniyasini yaratishdi.
1969-yilda N.Virt tomonidan Pascal tili yaratildi. Ba’zi bir 
adabiyotlarda uning kelib chiqishini Paskal olimiga bag‘ishlangan 
deyilgan bo‘Isa, boshqalarida “Philips Automatic Sequence 
CALculator” so‘zlaridan kelib chiqqan deb yozilgan. U yuqori 
darajadagi algoritmik til hisoblanib quyidagilarga ega:
1. Dasturlashtirish konsepsiyasini va tarkibini tizimli va aniq 
ifodalaydi;
2. Dastur tuzishni tizimli olib borish imkonini beradi.
90

---

3. Dastur tuzish uchun boy termin, tarkiblanish sxemalariga
ega.
4. Hosil bo‘lgan xatoliklarni tahlil qilish tizimiga ega bo‘lib, u 
dasturlashtirishni ma’lum darajada o‘rgatishni tashkil eta oladi.
1971-1972-yillarda 
Alan 
Kolmari 
tomonidan 
Prolog 
(Programming in Logic) tili taklif etildi. Ushbu til sun’iy idrok 
tizimlarini yaratishga qaratilgan. Ushbu til orqali kompyuter 
«fikrlashtirish» qobiliyatini yaratish mumkin bo‘ladi.
1972-yilda D.Ritchi va B.Kamigan “C” dasturlash tilini 
yaratishdi. Keyinchalik 1979-yilda Bern Stroustrop С tiliga klass 
tushunchasini kiritdi va 1983-yilda C++ tilini ishlab chiqdi.
1975-1980-yillarda J.Ishbia boshchiligida Ada tili yaratildi. 
Eng qiziqarlisi, ushbu til bevosita Pentagon tomonidan buyurilgan 
bo‘lib, harbiy obyektlaming bort tizimlarini boshqarish uchun 
ishlab chiqilgan. Ada tili obyektga yo'naltirilgan dasturlash tillariga 
mansub bo‘lib, bevosita Pascal tiliga o‘xshash hisoblanadi.
1979-yilda N.Virt tomonidan Modula-2 tili yaratildi. Unda ham 
Pascal tiliga o'xshashlik va modullik tamoyilligi mavjud.
1987-yilda N.Virt Oberon tilini yaratdi. Unda ko‘p yaxshi 
jihatlami umumlashtiruvchi til sifatida qarash kerak, shu o‘rinda 
kombinatsiyalashgan tiplar, obyektga yo‘naltirilgan dasturlash. 
Bundan tashqari, translatsiya jarayonida dastur kodlarini qat’iyatlik 
bilan nazorat qilish imkoni mavjud.
Hozirgi kunda bir necha ming dasturlash tillari mavjud. 
Ulardan keng tarqalgani loyihalovchi dasturlash tillari - Visual 
dasturlash tizimlari, bularga Visual Basic, Delphi, C++ Builder, 
Visual C++ tillarini misol qilib aytish mumkin. Ilk bor 1991-1993- 
yillarda Microsoft firmasida Visual Basic yaratildi. 1995-yilda 
Borland firmasi Delphi tilini ishlab chiqdi, Microsoft esa Visual 
C++ tilini yaratdi.
Internetning rivojlanishi quyidagi tillaming yaratilishi bilan 
bog‘liq bo‘ldi.
1987-yilda Larry Wall PERL (Practical Extraction and Report 
Language) - tilini yaratdi. Undan ma’lumotlami fayllardan o‘qib 
olish va hisobotlami tuzishda foydalanish mumkin. U orqali katta 
hajmdagi matnlar va fayllar qayta ishlanadi. Tilning sintaksis
91

---

qoidalari С tiliga o‘xshash. Ushbu tilda web-serverlar bilan 
muloqotga kirish va HTML shakllaridan ma’lumotlarni o‘qib olish 
mumkin bo‘ladi.
1991-yilda “Svm Microsystem” firmasi tomonidan Java tili 
yaratildi. Ushbu tilni D. Gosling, P.Norton, K.Vort, E.Frenk, 
M.Sheridanlar ishlab chiqqanlar va uni ilk bor OAK deb 
nomlashgan. Asosiy maqsad - har xil platformalarda ishlaydigan 
dasturlash tili yaratish bo‘lgan. Java tilida istalgan masalalarni 
yechimini aniqlash mumkin, undan tashqari u veb-sahifalaming 
imkoniyatlarini kengaytirish imkoniga ega. Java tilida tuzilgan 
dastur kompyuter arxitekturasiga bog‘liq emas, chunki bunda Java 
dasturi maxsus mustaqil bayt-kodga translatsiya qilinadi. Java tilida 
kompyuter viruslaridan va ruxsatsiz kirishlardan himoya mavjud.
Keyinchalik Netscape firmasi LiveScript tilini ishlab chiqdi. U 
orqali HTML fayllariga oddiy dasturlami kiritish mumkin bo‘lgan. 
Sim firmasining ruxsati bilan ushbu til JavaScript deb nomlandi.
HTML (Hyper-Text Markup Language) - veb-sahifalarni 
yaratish uchun qo‘llaniladigan til. Ushbu tilda matn, grafika, 
'jadvallar va boshqa obyektlarni joylashtirish teglar orqali amalga 
oshiriladi. Bu faylni ochish uchun esa maxsus brauzerlar ishlab 
chiqilgan. Uning faqatgina HTML 2.0 versiyasi standart sifatida 
1995-yilda qabul qilindi.
1990-yilda Tim Bernes Li gipermatnli loyihani taklif etdi. Bu 
loyiha fizik olimlarga Internet orqali tadqiqot natijalarini o‘zaro 
almashish imkonini berar edi. Shunday qilib Xalqaro axborot 
tarmog‘iga, ya’ni World Wide Web (WWW) ga poydevor 
yaratildi.
Ushbu kashfiyot Dunyo olimlari tomonidan maxsus Mingyillik 
sovriniga The Millennium Technology Prize tavsiya etildi. Ushbu 
sovrin (The Millennium Technology Prize) - Finlandiya tomonidan 
joriy etilgan eng yirik xalqaro sovrin bo‘lib, odamlarni hayotini 
o‘zgartirishga qaratilgan eng yirik texnologik kashfiyotlar uchun 
taqdim etiladi. Sovrindorlar tanlovi har 2 yilda o‘tkaziladi. Ilk bor 
ushbu sovrin 2004-yili Tim Berners Liga berildi.
1991-yilda gollandiyalik Guido van Rossum tomonidan 
“Python” tili yaratildi. Unda dasturlash texnologiyalarining barcha
92

---

imkoniyatlari mujassamlashtirilgan: tarkiblangan, obyektga yo‘nal- 
tilgan, funksional, imperativ va aspektli.
1994-yilda daniyalik Rasmus Lerdorf tomonidan PHP 
(Personal Home Page) tili yaratildi. Unda dinamik veb-sahifalami 
yaratish imkoniyatlari mavjud bo‘lib, hozirgi kunda keng 
qo‘llaniladigan tillardan biridir.
SQL (Structured Qu6ry Language)- protsedurasiz yuqori 
darajali dasturlash tili, shu bilan u boshqa algoritmik tillardan 
farqlanadi. U relyatsion ma’lumotlar bazasida ma’lumotlami 
yaratish, qayta ishlash va boshqarish uchun ishlab chiqilgan. Ushbu 
tilni ishlab chiqish 1970-yillarda IBM firmasida boshlangan va 
SEQUEL (Structured English QUEry Language) tili deb 
nomlangan. 1986-yilda ushbu til ANSI standarti tomonidan SQL 
deb qayd qilingan.
2000-yilda Microsoft firmasida Anders Xeylsberg tomonidan 
C# (’Si sharp’ deb o‘qiladi) ishlab chiqildi. Unda .NET Framework 
muhitida ishlash imkoni va shu bois boshqa tillarga muammosiz 
ko‘chirilishi mumkin bo‘ladi.