- “Kinopoisk” - filmlar to‘g‘risidagi axborotlami qidirish
tizimi;
- “Ebdb”
- elektron kutubxonalardan kitoblami qidirish
tizimi;
- “Улов-Умов” - rezyume va vakant joylami qidirish tizimi.
Qidimv tizimlaridan to‘g‘ri maqsadda foydalanishda
quyidagilarga e’tibor berish lozim:
•Bugungi kunda kompyuter va
intemetga yoshlar tomonidan
birinchi navbatda ko‘ngilochar vosita deb qaralmoqda.
•Internet resurslari xilma-xildir. Ulaming ichida ham foydali
ham zararli bo'lgan ma’lumotlar uchraydi.
•Internet tarmog‘idagi axborot-qidimv tizimlari esa Internet
resurslari ichidan so‘ralgan ixtiyoriy ma’lumotlami qidirib topib
berish imkoniyatiga ega. Chunki bunday qidimv tizimlari kalit
so'zlar bo‘yicha qidirishni amalga oshiradi.
•Foydalanuvchi tomonidan qanday ma’lumot
kiritilsa, xuddi
shu ma’lumotga mos ma’lumotlami qidirib topadi.
•Shu narsani eslatib o‘tish kerakki, har qanday axborot ham
foydali va to‘g‘ri, rost hisoblanavermaydi.
•Axborot-qidimv tizimlaridan faqatgina to‘g‘ri va foydali
maqsadda foydalanish maqsadga muvofiqdir.
•Turli nojo‘ya ma’lumotlardan foydalanishdan va tarqatishdan
saqlanish maqsadga muvofiqdir
6.8. Axborotlami qidirish usullari
Axborot qidiruvi
- (ingl.
Information retrieval)
ko‘rsatilgan
axborotga mos keluvchi tarkiblanmagan axborot huijatni qidirish
jarayoni.
Ushbu tushuncha 1948-yili Kelvin Muers
tomonidan kiritilgan
bo‘lib, ilk bor ushbu jarayon ilmiy axborotlami qidirishda
foydalanilgan va uni amalga oshiruvchi dasturiy ta’minot axborot-
qidiruv tizimi deb ataladi. Ushbu texnologiya Intemetning rivojla-
nishi bilan keng qo‘liana boshlandi.
Shunday qilib, axborot qidiruvi - bu ko'rsatilgan mavzuga mos
keladigan, qidiruv so‘rovini qanoatlantimvchi yoki belgilangan
258
dalillar va maiumotlarga mos keluvchi hujjatlami aniqlab berishga
qaratilgan j arayondir.
So'rov - (ba’zida so‘rovnoma) foydalanuvchining axborotga
boigan formallashgan talabi. Bunda maxsus so'rov tili ham
ishlatilishi mumkin. Hozirgi kunda tabiiy tilda yozilgan so'rovlar
bilan ishlash texnologiyasi keng rivojlanmoqda.
Qidiruv jarayonida quyidagilar
ketma-ket bajariladi, bular:
axborotlami to‘plash, qayta ishlash va taqdim etish. Umumiy holda
quyidagi 4 ta bosqichdan iborat boiadi:
- axborot so‘rovini shakllantirish;
- axborot manbalarini aniqlash;
- axborotlami manbadan chiqarib olish;
- olingan axborot bilan tanishish va qidiruvga baho berish.
Qidiruv turlari quyidagilardan iborat:
• To‘liq matnli qidiruv - hujjatning to iiq matni bo‘yicha
qidiruv, ularga misol sifatida www.yandex.ru va www.google.ru
lami keltirsa boiadi. Odatda, ushbu texnologiyada oldindan
tayyorlangan ’’index” texnologoiyasidan foydalaniladi. Ushbu
texnologiyani keng tarqalgan usuli ”teskarilangan indeks”
texnologoiyasi hisoblaniladi.
• Metama’lumotli qidiruv - hujjatning atributlari bo‘yicha
qidiruvni
amalga oshiradi, masalan, hujjatning nomi, yaratilgan
sanasi, hajmi, muallifi va h.k. Bunga misol sifatida MS Windows
operatsion tizimidagi fayllami qidirish tizimi hisoblanadi.
• Rasmlami qidirish - rasmning mazmuni bo'yicha qidiruvni
amalga oshiradi, ya’ni qidiruv tizimi rasmni tanib olish
xususiyatiga ega boiadi.
Ushbu texnologiya PoIarRose, Picollator
kabi tizimlarda amalga oshirilgan.
Endi qidiruv usullari bilan tanishib chiqamiz:
1)
manzilli qidiruv - so‘rovnomada ko'rsatilgan atributga
moslik nuqtayi nazar hujjatni qidiruv jarayoni hisoblaniladi. Ushbu
usulni amalga oshirish uchun quyidagi shartlar bajarilishi kerak:
- hujjatning aniq manzili boiishi kerak;
- hujjatning tashqi qurilmada joylashuvi aniq boiishi kerak.
259
Manzil sifatida, masalan, veb-sahifaning
manzilini keltirish
mumkin.
2) semantik qidiruv — hujjatning mazmuni bo‘yicha qidiruvni
amalga oshiruvchi jarayon. Bunda quyidagi shartlar bajarilishi
kerak:
- hujjatda va so‘rovnomada keltirilgan tabiiy tildagi yozuvlar
axborot-qidiruv tizimi tushimadigan tilga taijima qilinishi kerak;
- qo‘shimcha shartlar keltirish orqali qidiruvni amalga oshirish.
3) hujjatli qidiruv - axborot-qidiruv tizimi tarkibidagi
axborotdan birlamchi hujjatlami qidirish jarayoni. Uning ikki xil
turi mavjud:
- hujjatni aniq ko‘rsatish;
- hujjat manbasini aniq ko‘rsatish.
4) faktografik qidiruv - so'rovnomada ko'rsatilgan aniq dalil-
larga mos keluvchi qidiruv jarayoni. Uning i£ki xil turi mavjud:
- hujjatli- faktografik, ya’ni hujjatning
fragmentida kerakli
dalilni mavjudligini ko‘rsatadi;
- faktli, ya’ni topilgan axborotlami mantiqiy qayta ishlash
orqali yangi dalillami qidirish usuli.
Intemetdagi qidimv tizimlari so‘rovga mos keluvchi veb-
sahifalami qidirishga qaratilgan. Bularga quyidagi tizimlami misol
qilib keltirsa bo‘ladi:
Nigma
Scholar .m - ilmiy ishlanmalar
qidimvi
Aport
Rambler
Yandex
Alta Vista
Do'stlaringiz bilan baham: 
