Turizmda axborot texnologiyalari

6.12.Internet xizmatlari:
WWW, FTP, xosting, konferensiya va proksi
Servis dasturlariga quyidagilami kiritish mumkin:
- Telnet; - Usenet; - FTP; - Gopher; - WAIS; - WWW
Telnet 
-
terminalning emulatsiya protokoli. 
Ya’ni boshqa 
kompyuterga kirishni ta’minlovchi ish rejimi. Ishlash seansini 
boshlash uchun telnet buyrugi beriladi, masalan, telnet 
well.cf.ca.us. Ishlashni yengillashtirish maqsadida Hytelnet dasturi 
ishlab chiqilgan.
FTP 
( file transfer protocol - fayllami uzatish protokoli) - bir 
xost-kompyuterdan boshqasiga nusxa olish.
Gopher 
- bu intemetning 
yana
bir taqsimlangan axborot tizimi 
boiib, uning interfeyslari asosiga iyerarxik kataloglar g‘oyasi 
qo‘yilgan. Gopher ning tashqi ko‘rinishi xiiddi tarmoq mashina- 
larida joylashgan ulkan fayllar tizimidek ko‘rinadi. Gopher dastlab, 
xuddi fakultetlar, kafedralar va shu kabilarining axborot resurslari 
bilan universitet axborot tizimini yaratish maqsadida ishlab 
chiqilgan edi. Hozirgacha Gopher ning asosiy axborot resurslari 
universitetlarda to‘plangan. Gopher ma’muriylashtirishni o‘ma- 
tishda oddiy va yetarli darajada mustahkam va himoyali boigan 
oddiy tizim hisoblanadi.
WAIS 
- bu Intemetning taqsimlangan axborot-qidiruv tizi­
midir. Dastlab WAIS AQSHning to‘rtta yetakchi kompaniyasining
264

---

istiqbolli ishlab chiqilgan mahsuloti bo‘lib paydo bo‘ldi. Tizimga. 
axborotni mantiqiy so‘rov orqali qidirish tizimi asos solingan 
bo‘lib, u tayanch so‘zlarni qo‘llashga asoslangan. Mijoz berilgan 
so‘rovni qanoatlanturuvchi hujjatlar borligiga hamma WAIS 
serverlarini tezda qarab chiqadi.
UseNet - yangiliklar va konferensiyalar, ya’ni barcha 
mavzular bo‘yicha umumiy xabarlar bilan almashish imkonini 
beruvchi kompyuterlar jamlanmasidir. Bu yerda quyidagi 
kategoriyalar mavjud: 
comp - kompyuterlar; 
news - turli xil ma’lumotlar; 
soc - jamiyatdagi yangiliklar; 
sci - tabiiy fanlar va boshqalar.
WWW - World Wide Web - umumjahon o‘rgimchak to‘ri 
(UO‘T), butun jahon bo'ylab joylashgan serverlardagi axborotni 
olish imkonini beruvchi Internet xizmati. UO‘T ushbu tarmoqdagi 
kompyuterlarda saqlanayotgan barcha ma’lumotlami, ulami 
bog‘lovchi gipermurojaatlar tizimi orqali ko‘rib chiqish imkonini 
yaratuvchi Internet xizmatlari majmuini taqdim etadi. UO‘Tning 
apparat ta’minoti asosini butun dunyoda joylashgan va Intemetda 
birlashgan ko‘plab kompyuterlar tashkil etadi. UO‘Tning axborot 
asosini veb-hujjatlari deb atalmish ushbu kompyuterlar xotirasida 
ko‘plab saqlanayotgan gipermatnga asoslangan hujjatlar tashkil 
etadi. Veb-hujjatlarida foydalanuvchi, ajratib ko‘rsatilgan so‘z yoki 
jumlalami tanlab, boshqa hujjatlarga o‘tishi yoki Yer sharining turli 
nuqtalarida joylashgan kompyuterlar xotirasidagi fayllardan erkin 
foydalanishi mumkin. Shuning uchun ham foydalanuvchi UO‘Tni 
Umumjahon virtual «o‘rgimchak to‘risimon» axborot tarmog‘i 
sifatida qabul qiladi. UO‘T Intemetdagi kompyuterlar va fayllar va 
hujjatlami uzatish protokollaridan foydalanganligi sababli «UO‘T» 
atamasi odatda umumjahon kompyuterlar tarmog'ini ham, 
axborotning o‘zini ham bildiradi. veb-hujjatlaridan erkin foydala­
nish mijoz-server arxitekturasini qo'llab amalga oshiriladi. 
Serverdan hujjatni olish uchun uning hammabop resurs ko'rsatkichi 
(URL) deb atalmish tarmoqdagi manzili qo‘llaniladi. UO‘T mijoz 
va serverlari о‘zaro muloqotda bo'lgan til va qoidalar gipermatnni
265

---

uzatish protokoli (Hyper Text Transmission Protocol, HTTP) 
tomonidan belgilanadi. HTTP matn, tasvir, tovushlarga ega 
gipermedia ma’lumotlarini so‘rash, qabul qilish va aks ettirish 
imkonini beradi.
Proksi-server (ingl. proxy server) - brauzer va oxirgi veb- 
server o‘rtasida vositachi sifatida foydalaniluvchi o‘rtaliq veb- 
serveri.
Proksi-serverdan foydalanishning asosiy sababi — axborotni 
uzatishni tejash va keshlash orqali kirish tezligini oshirish. Masa­
lan, kompaniyaning ko‘pchilik xodimlari ko‘pincha bir xil veb- 
serveridan foydalanib turganda, bunday server sahifalari proksida 
saqlanadi va shunday qilib dastlabki serverdan bir martagina 
so'raladi. Proksi-serverdan foydalanishning ikkinchi sababi IP 
manzillaiini tejayolishi mumkinligi, ya’ni proksidan foydalan- 
ganda kompaniya faqat bitta ommaviy IP manzilga ega bo‘lishi 
mumkin.
Veb-xosting (ingl. web-hosting) - foydalanuvchi veb- 
sahifalarini Internet provayderi (xosting provayderi) serverida 
joylashtirish va qo‘llab-quwatlash. “Xosting” so‘zi to‘laqonli ikki 
tomonlama aloqa bilan ta’minlangan tarmoqdagi kompyutemi 
bildiruvchi xost (host) so'zidan olingan. Xosting pulli va tekin, 
oddiy va mukammallashgan, yaxshi va yomon bo‘lishi mumkin. 
Xosting provayderini tanlayotganda quyidagi tavsifiiomalarga 
e’tibor berish lozim: 1) disk makoni; 2) Internet kanalining 
o‘tkazish qobiliyati (kengligi) ; 3) fayllami boshqarish usullari: 
veb-forma yoki FTP bayonnomasi orqali erkin foydalanish; 4) 
standart skriptlar to‘plami; 5) server tomonida dasturlashtirish 
mumkinligi (SSI, PHP, ASPlami qo‘llab-quwatlash, cgi-bin 
katalogi); 6) serverda ma’lumotlar bazalaridan erkin foydalanish -
o‘z ma’lumotlar bazalarini yaratish va ishlatish mumkinligi; 7) 
shell tizimidan erkin foydalanish; 8) htaccess fayli orqali servemi 
konfiguratsiya qilish mumkinligi; 9) log fayllardan erkin foyda­
lanish; 
10) 
uchinchi 
darajali 
domenlami 
taqdim 
etish 
(name.you_name.ru, namel.you_name.ru va boshqa turdagi 
manzil); 11) bir yoki bir necha pochta qutisini qo‘llab-quwatlash; 
12) uzluksiz elektr energiyasi bilan ta’minlash.
266

---

Ovoz va video signallami, tasvir Va ma’lumotlami masofadan 
uzatish texnologiyasi - telefoniya deyiladi. Telefoniya xizmati 
foydalanuvchilarga quyidagi xizmat turlarini taqdim qiladi, shu 
jumladan:
- abonentlar orasidagi nutqiy muloqot;
- nutqiy pochta;
- faksimil aloqa;
-matnlami masofadan o‘qish;
- ma’ lumotlar bazasi bilan matnli muloqot.
Internet tarmog‘ida, IP «tarmoqlararo bayonnomasi» bo‘yicha 
bajarilayotgan matn muloqoti DP-telefoniya deb ataladi.
Bevosita, IP-telefoniya aloqa bayonnomalari, texnologiyalari 
va usullari majmui bo‘lib, telefon kabi raqamlami terish, qo‘ng‘iroq 
qilish, ikki tomonlama so‘zlashish va videomuloqotni Internet yoki 
boshqa tarmoq doirasida tashkillashtirish hisoblanadi. Unda 
signallar raqamlasahtirilgan boiib, tarmoq doirasida uzatishdan 
oldin ma’lumotlarni siqib, ya’ni axborot hajmini kamaytiradi va 
shu bois tarmoqqa qo‘shimcha yaklama hosil qilmaydi.
Kompyuterlar Internet orqali bir-birlariga ma’lumotni 
uzatishga qodir. E-pochta (E-mail) bulaming eng sodda misolidir. 
Chunonchi, tovushni ham raqamli ma’lumotga aylantirish hamda 
uni xuddi boshqa ma’lumot turlari kabi kompyuterlaming bir- 
birlari orasida uzatilishi ham mumkin. IP-telefoniya - bu 
ma’lumotni uzatish tarmog‘i bo‘ylab tovushni uzatishdir. Bunday 
tovush uzatishning an’anaviy holatidagi analogli telefon 
bog'lanishining asosiy farqli joyi shundaki, tovushni raqamli 
signallarga aylantirib, uni ma’lumot ko‘rinishida uzatish demakdir. 
IP-telefoniyaning negizida telefon so‘zlashuvlarini an’anaviy 
telefon so‘zlashuvidan ko‘ra 2-3 martaga arzonlashtiruvchi 
texnologiyalar mavjud. Bunda, tovush signalining asosiy qismi 
Internet tarmog‘ida raqamli ko‘rinishda o‘tadi. Shuning uchun ham 
an’anaviy telefon liniyalarida sodir bo‘ladigan xizmatdan ko‘ra 
ozroq xarajat va sifatli aloqa xizmatlari imkoniyatini yaratib beradi.