Turizm asoslari

1. Turistik tovarlar deganda nimani tushunasiz?
2. Yodgorlik sovg'alari qaysilar?
3. Davlat boji nima?
4. Davlat bojidan ozod qilingan tovarlar haqida nimalami bilasiz?
5. 0 ‘zbekistonda boj masalasiga qanday qaraladi?
6. Shopping turlar deganda nimani tushunasiz?
7. 
Biznes turlar haqidagi fikñngiz.
8. 0 ‘zbekiston turistlari qaysi mamlakatlarga biznes turlami amalga
oshiradilar?
9. Respublikamizda xorijiy turistlar uchun biznes tum i amalga oshirish
mumkinmi?
10. Qaysi mamlakatlarda biznes turizm rivojlangan?
Foydalanilgan adab iy o tlar:
1. 0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asi P r e z id e n tin in g 1 992-yil 2 7 - iy u ld a g i 
« 0 ‘z b e k tu riz m M K ni tashkil e tish t o ‘g ‘risida»gi F a rm o n i.
2. 0 ‘zb ek isto n Respublikasi P re z id e n tin in g 1995-yil 2 -iyundagi «B u y u k
ipak y o ‘li»ni q a y ta tik lash d a 0 ‘zb e k isto n R e sp u b lik a sin in g is h tiro k in i avj
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ld irish va resp u b lik ad a x a lq a ro turizm ni rivojlantirish borasidagi c h o ra - 
t a d b ir la r to ‘g ‘risida»gi F a rm o n i.
3. 0 ‘z b e k isto n R e sp u b lik a si P re z id e n tin in g 1999-yil 1 5 -ap reld ag i 
«2005-yilgacha b o ‘lgan d a v rd a 0 ‘zbekistonda tu riz m n i rivojlantirish D avlat 
d a stu ri t o ‘g ‘risida»gi F a rm o n i.
4. 0 ‘zbekiston R espublikasi O liy M ajlisining 1999-yil 20-avgustda qabul 
q ilg a n «T urizm t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i .
5. О сн о вы т у р и с т с к о й д ея т ел ьн о ст и (У чеб. п о со б и е). С о стави тел ь 
И л ь и н а Е .Н . — М .: С о в е т с к и й сп о р т , 2007.
6. Б и р ж а к о в М .Б . В в е д е н и е в туризм . С а н к т -П е т е р б у р г , 2008
7. В о р о н к о в а Л .П . И с т о р и я тур и зм а и го с т е п р и и м с т в а . У ч ебн ое 
п о с о б и е . Г Р И Ф , 2007.
8. М а р и н и н М .М . Т у р и с т с к и е ф о р м ал ь н о с т и и б ез о п а с н о с т ь в 
т у р и з м е , 2008.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 1 -B O B . T U R I S T I K M A H S U L O T L A R
11.1. Turistik m ahsulotlar haqida tu sh u n ch a.
11.2. X izm atlarni standartlashtirish va sertifikatlashtirish.
11.3. T u r va turist yo‘nalishi (m arsh ru ti).
11.1. Turistik m ahsulotlar h aq id a tushuncha
Turistik m ahsulot (turist u ch u n m ah su lo t) turizm ja ra y o n id a
turistning ehtiyojini qondirish uchun kam ida ikkita turistik xizm atlar 
(ishlar, tovarlar)dan tashkil topgan x iz m atlar m ajm uasidir. T u ristik
m ahsulot (turpaket) barcha ko‘rsatilgan xizm atlar va xarajatlarn i 
o ‘z ich ig a olg a n narx b o ‘y ic h a ta k lif e tila d i, u n in g is te ’m o l 
xususiyatlari esa shartnom a sh artlarid a k o ‘rsatiladi. A gar tu ristik
xizm atlar ko‘rsatish jarayonini k u zatad ig an b o ‘lsak, u n d a tu riz m
tashkilotchilari aynan xizmat ko‘rsatish bilan shug‘u llanm aydilar, 
balki ular turistlarning ehtiyojlariga q a ra b tu ristik xizm atlarni faq at 
jam laydilar va ularning kom binatsiyalarini tuzadilar, band q ilad ilar, 
b u n ing evaziga o ‘z foizlarini o la d ila r. S h u n d ay q ilib , tu r iz m
ta s h k ilo tc h ila ri tu ristla r va x iz m a t k o ‘rs a tu v c h ila r o ‘rta s id a
vositachilik vazifasini o ‘taydilar. T u rizm tashkilotchilari n im a b ilan
savdo qiladilar va turistik yo‘llanm a yoki vauchem i xarid qilgan 
turist bevosita nim aga ega bo‘ladi? degan savol tug‘iladi. Agar u shbu 
jarayonni diqqat bilan o ‘rganilsa, u n d a tu rist ushbu yo‘llanm a yoki 
h u jja tn in g b o sh q a tu ri evazig a k e la ja k d a tu ristik x iz m a td a n
(o ‘rnatilgan m uddatda) foydalanish h u q u q ig a ega b o ‘Iadi.
Bu holda turistik mahsulotning yangi ta ’rifi paydo b o ‘ladi: turistik 
m ahsulot turga b o ‘lgan huquqdir. Jaray o n n in g tabiiyligi b o ‘y ic h a 
bahslashib bo'lm aydi, garchi b u n d ay t a ’rif boshqa ja ra y o n la rn i, 
xususan sertifikatsiyalashni boshi b erk k o ‘chaga olib keladi. Q o n u n
b o ‘yicha tu ristik m ahsulot sertifik atsiy alanish i lozim . H u q u q n i 
sertifikatsiyalashga hali hech kim o ‘rganm agan, zero turistning tu rg a 
b o ‘lgan huquqi — uning istak-xohishi m a ’nosida - turga b o rad im i 
yoki b o rm a y d im i, p a k e td a n t o ‘la !ig ic h a yoki b ir q is m id a n
foydalanadim i, rad etadimi, sotadim i va hokazo.
A lbatta, b a ’zi transportchilar b u fikrga hali yetib kelishganicha 
yo‘q. Balki shunisi to ‘g‘ridir, ch u nk i huq u q n ing barcha q o n u n -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qoidalari b o ‘yicha — ch ip ta yolovchi va uni tashuvchi o ‘rtasidagi 
shartnom aning mavjudligini tasdiqlovchi hujjat bo‘lib, undan (chipta 
va sh artno m ad an ) yo'lga chiqish huquqi kelib chiqadi. Turistik 
mahsulotga, turga b o ‘lgan mavjud huquqni berish uning m azm unini 
toraytiradi va uning tabiiy va huquqiy tabiatiga ziddir.
Shunday qilib, «turistik mahsulot turga bo‘lgan huquq» o ‘zining 
ichki tabiati b o ‘yicha to r m a ’no kasbetadi, chunki uni tashkil etuvchi 
m u ra k k a b p a k e td a g i m u n o sa b a tla rn in g fa q a t o zg in a q ism in i 
t a ’riflaydi. Biroq Rim huquqshunosligi m anbalarida qoida mavjud
— qonun yom on, lekin u qonun. Q onunni hurm atlash va unga 
rioya qilish kerak va sh u sababli rasmiy jih atd an turistik m ahsulot 
tu rg a b o ‘lgan h u q u q d ir. 0 ‘zining jism o niy m o hiyati b o ‘yicha 
x iz m a tla r, ish la r va to v a rla r va sertifik atsiy alash , y a’ni sifat 
m u n o sib lig in i b a h o la s h m ajm uasiga h u q u q em as, balki aniq 
xizm atlar, ishlar va to v a rlar lozimdir.
T u r — bu aniq tavsiflar, geografik yo‘nalish va m a’lum vaqt 
oralig‘ida uni o ‘tish ta rtib i, xizmatlar ko‘rsatish m uddati tarkibi va 
sifati, turizm tashkilotchisi tom onidan m aqsadga yo‘naltirilgan va 
tartibga solingan kerakli va yetarli turistik xizm atlar, ishlar, tovarlar, 
turistik m ahsulotlarning to ‘plami boMib, ular eng kam ida turistik 
m ahsulotning ikkita turli tarkibi (masalan, joylashtirish va tashish)ni 
o ‘z ichiga oigan b o ‘ladi.
11.2. X izm atlarni standartlashtirish va sertifíkatlashtirish
0 ‘zbekistonda h a m turistik xizm atlar standartlashtiriladi va 
s e r tif ik a tla s h tir ila d i. Bu ish O ‘z b e k isto n m e tro lo g iy a va 
standartlashtirish m arkazi va « 0 ‘zbekturizm» M K tom onidan amalga 
oshiriladi. Bunda d o im o bosh talab xavfsizlikdir. M ahsulot yoki 
xizm atni sertifíkatlashtirish berilgan m ahsulot yoki xizmat turiga 
b o ‘lgan talablar asosida am alga oshiriladi. Bular tartibga tushirilgan 
va keraklicha o ‘rnatilgan qoidalar majmuasi standartlar, qoidalar, 
talablardir. D avlat, so h a, idoraviy standartlar q a t’iy hisoblanadi, 
shuningdek, qoidalar, talablar, tavsiyalar va boshqa 
m e ’y o rla r
uchrab 
turadi.
M ahsulot yoki xizm atning standartlar, talablar yoki qoidalarga 
m os kelishini tekshirish m ajburiy yoki ixtiyoriy boMishi mum kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M ajb u riy s e r tifik a tla sh tiris h q o n u n c h ilik o rq a li o ‘rn a tila d i. 
0 ‘zbekiston R espublikasining «Turizm t o ‘g ‘risida»gi qo n u nid a 
turistik m ahsulotni m ajburiy sertifikatlash yozib q o ‘yilgan.
M azkurqonun bo'yicha turistik m ahsulot turga boMgan huquqdir. 
Binobarin, qonunga asosan huquqni sertifikatlashtirish zaru rb o ‘ladi, 
bunga esa hali jah o n d a hech kim o ‘rgan m ag an . Shunday b o ‘lsa 
ham , agar huquqni sertifikatlashtirib b o ‘lm aslikdan diqqatni boshqa 
tom onga bursak, barcha xizm atlar sifatini h am baholash yetarli 
darajada oddiy emasligi ko‘rinib qoladi.
0 ‘z -o ‘zini boshqarish tizim i, m asalan, uyushm alar, ittifoqlarva 
boshqa jam oatchilik tashkilotiari, m e h m o n x o n a la r birlashm alari 
o ‘zlarining xususiy xizm at ko‘rsatish stan d artlarin i o ‘m atadilar, ular 
faqat mazkur birlashma qatnashchilariga tegishlidir. Xalqaro A K K O R
m e h m o n x o n ala r tizim i tu rli m a m la k a tla rd a g i 1100 dan o rtiq
m ehm onxonalarni birlashtiradi, lekin b u tizim d ag i m ehm onxona- 
larn in g b arch a si m e h m o n la rg a x iz m a t k o ‘rsatish n in g y ag o n a 
stan d artig a b o ‘ysu n ad ilar, yagona firm a u slu b in i qoMlaydilar. 
A K K O R tizim ining maxsus organi ko‘rsatilayotgan xizm atlarning 
yagona standartga muvofiqligini tekshirib tu rad i.
Respublikam izda turistik xizm atlar k o ‘rsatuvchi tu roperator va 
turagentliklar, m ehm onxona va transport tashkilotiari, ovqatlantirish 
va ekskursiyalarni tashkil etuvchi korxona — tashkilotlarni m ajburiy 
sertifikatlashtirish tizim i yaratilgan.
11.3. T u r va tu rist y o ‘nalishi (m arsh ru ti)
0 ‘zbekiston Respublikasining «Turizm t o ‘g ‘risida»gi qonunida: 
tu r — muayyan yo‘nalish b o ‘yicha tu ristik x izm atlar majmui (joy 
b an d lash , jo y lash tirish , o v q a tla n tiris h , tr a n s p o r t, rek reatsiy a, 
ekskursiya xizm atlari va boshqa xizm atlar) b ilan ta ’m inlangan aniq 
m uddatlardagi turistik sayohat deyiladi.
Turist yo‘nalishi (m arshruti) — geografik a tam a b o ‘lib, muayyan 
hudud va obyektlar xususiyatlariga bog‘lanadi. U nda turli darajadagi 
tafsilotlar, poxod, sayohat trassasi tasv irlan ad i. Turist yo‘nalishi 
(m arsh ru ti) yoki say oh atn in g q isq a c h a tavsifi 
illustratsiyalar, 
xaritalar, ch izm alar, o b y ek tlam in g m a tn o rq ali tasvirlanishida 
ko‘rinadi. Turizm taassurotlari, sayohat qilinayotgan paytdagi (yoki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keyinroq) tu rist y o ‘nalishi (m arsh ru ti) yoki sayohatdan esdalik 
sifatida o ‘zi foydalanishi yoki shunday yo‘nalish takrorlanganda 
qo'llash uchun, shu yo‘nalishdan o ‘tadigan yoki shu obyektga tashrif 
buyuradigan b oshqa turist va sayohatchilar uchun qisqacha yozib 
o ‘tish sayohatchi faoliyatining m azm uni hisoblanadi.
Turning jo y g a geografik bog‘Ianishi b o ‘yicha tizim li, radial, 
halqasim on va krossing turlarini ko‘rib chiqam iz.
Turist yo‘nalishi (m arshruti) jo ‘nab ketish joyidan, yetib borish 
joyi (turistik m ark az, kurort)gacha tizim li b o ‘lishi m um kin, ko‘p 
hollarda turist yetib kelgandan so‘ng bitta otelda yashaydi, shu hudud 
chegarasida ekskursiya va boshqa yurishlarni am alga oshiradi. H ar 
kuni bir jo y d a n ikkinchi joyga ko‘c h ib , o ‘z jo m ad o n lari yoki 
ryukzaklarini yig‘ishtirishni yoqtirm aydigan turistlar uchun bunday 
marshrut qulaydir. Bir joyga kelib, narsalarnijoylashtirib, ko‘ylaklami 
shkafga ilib, shu h u d u d chegarasida ekskursiyaga va plyajga borib, 
oteldagi o ‘z xonasida yetti-o‘n kun yashash bunday turistlarga xosdir.
Orqaga qaytish bilan, tashrif buyuriladigan aholi punktlarida va 
obyektlarda tu n a b qolishni tanlagan tu rist m arkazdan radial jo y
o ‘zgartirish v aria n ti ham m um kin. M asalan, Misrdagi Xurgada 
kurortiga yetib kelgan turistlar issiq, quyosh va iliq dengizdan bahra 
olib, ikki ku n d an so ‘ng Q ohira va G izaga ikki kunlik sayohatga 
jo ‘naydilar. X u rg ad a o telidag i jo y sh u ikki kunlik ekskursiya 
m obaynida u lar hisobida qoldiriladi.
Tashrif buyuriladigan hudud yoki m am lakat bo‘yicha halqasimon 
m arshrut h am b o ‘lishi m um kin, bunda m am lakat yoki hudud kelib 
tushish joyi (shartli ravishda aéroport, tem iryo‘l stansiyasi) o‘zgarmas, 
ya’ni m am lakat b o ‘ylab sayohat o ‘sha punktning o ‘zida boshlanadi 
va tugaydi. So‘nggi variant krossing-tur deb ataladigan m am lakatlar 
u ch u n x osdir. M a sa lan , tu rist A Q S H ga N y u-Y o rkk a k elad i, 
m am lakat b o ‘ylab sayohat qiladi va o ‘z vataniga Los-Andjelesdan 
jo ‘nab ketadi. T u rlar tashkil qilishning boshqa ko'plab variantlarini 
ko‘rib chiqish m um kin. U m um an barcha narsalar tu r m arshrut 
b o ‘ylab turistlarni olib yurishni bron qilish tàrtibi aniqlab beradi.
Tabiiyki, tu ristik m arshrutlarning turli variantlaridan tashkil 
topgan istalgan kombinatsiyalar amalga oshirilishi mumkin. Masalan:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Poxod (tu ris t safari)
Poxod yoki turist safari — turistga ko‘rsatiladigan xizm at (turistga 
ko‘rsatiladigan xizmatlar m ajm uasi, turist uch u n m ahsulot) b o ‘lib, 
u turistlarni sog‘lom!ashtirish va m a ’naviy ehtiyojlarini qondirishni 
t a ’m in la y d i, ag ar poxod k o ‘p k u n lik b o ‘lsa tu r is t y o ‘nalishi 
(m arshruti) bo‘ylab yurish va k o ‘chib o ‘tishning faol uslublarini 
tashkil etadi. Poxodlar m aqsadlari b o ‘yicha b ir-b irid a n farq qilishi 
m um kin: sog‘lom lash tiruv chi, sarguzashtli, sp o rt b ilan bog‘liq 
yo‘na!ishlar, o ‘quv-mashq va boshqalar. D avom li ekskursiya ham 
poxodlar turkum iga kiradi.
T u rist s o ‘qmog‘i
Turist so‘qm og‘i turist qiziqishining predm eti va obyektidir. U 
d o im o qiziqarli. Ushbu alo h id a m ahsulot tu rizm n in g ikki xilidan 
kelib chiqadi. Birinchi va en g k o ‘p tarqalgani san ato riy alar, dam
olish uylaridagi piyodalar s o ‘q m o g ‘i boMib, u n a z o ra t qilinuvchi 
u z u n lik d a jism o n iy h a r a k a t b ila n y en g il s a y r q ilis h u c h u n
moMjallangan. O datda, so‘q m o q !a r b ir tarafli h alq a y o ‘lak b o ‘lib, 
bir joyning o ‘zida boshlanadi va tugaydi. Bunday so‘qm o qlar odatda 
yo‘lni o ‘zi ko‘rsatib turadi. U larda ko‘rsatkichlar va axborot plakatlari 
o ‘m atiladi. Qo‘riqxonaIiso‘q m o q IaraIo h id a tu rk u m n i tashkil qiladi, 
ular aholi va turistlaming ko‘rish va ixtiro qilish tam oyilidagi mustaqil 
poxodlari uchun m o‘ljallanadi. Tayyorlangan so ‘q m o q la r axborot 
vositalari, ko‘rsatkichlar, p la k a tla r yoki batafsil m a ’lu m o t yozilgan 
maxsus broshyuralar bilan t a ’m inlanadi. Turist s o ‘qm oqlarining 
xavfsizlik to m o n la rin i va to m o s h a q ilish m a y d o n c h a la rin in g
tuzilishini hisobga olib tayyorlashning maxsus uslubiyoti mavjud.
S hunday so‘qm oqlar b o rk i, u lam i turist guruhlari bilan o ‘tishda 
yo‘nalishni biladigan yo‘l ko‘rsatuvchi talab etiladi, so ‘qm oqni yakka 
turist o ‘tishi tavsiya etilm aydi yoki m an etiladi. 0 ‘ta m urakkab 
m arshrutlar turistlam ing h o rd iq chiqarishlari u ch u n boshpana va 
uychalar bilan, kutilmagan h o la tla rd a ishlatish u c h u n m ahsulotlar 
bilan t a ’m inlanadi.
Turist so‘qmog‘ining b o sh q a varianti sinalgan y o ‘nalishdir, bu 
b ir to m o n d an turist uchun qiziqarli (yoki tashrif, to m o sh a qilish 
uchun qulay yaqinlikda jo y lashgan) b o ‘lsa, boshqa to m o n d a n , uni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘tish da eng ko‘p qiyinchiligi boMgan so‘qm oq hisoblanadi. K o‘p 
so‘q m o q !ar azaldan ovchilar, birinchi o ‘tuvchilar, m ahalliy aholi 
to m o n id a n ochilgan, keyinchalik har yerda hozir-u nozir turistlar 
to m o n id a n tezlik bilan eng chiroyli va o ‘tish oson b o ‘lgan joylar 
o ‘zlashtirib olingan. Turist so‘q m og‘i tushunchasi, shuningdek, milliy 
va b oshqa bog'larning tuzilishi m uam m olariga ham taalluqlidir. 
T u ristlar u ch u n so‘q m oqlar ochilganda, bir tom ondan ular xavfsiz 
va qiziqarli b o ‘lishi, boshqa to m o n d an , ushbu so‘qm oqlar ekologiya 
va tabiatni asrash talablarini, im koniyati boricha o‘simlik va hayvonot 
olam iga kam roq zarar yetkazishni hisobga oladi. C hunonchi, o‘tgan 
asrda b un y o d etilgan Kryuger (JA R ) milliy bog‘ida 2500 km .dan 
ortiq tu rist so‘qm oqlari solingan, ular hozirga kelib turistlarni olib 
y u ru v c h i m ik ro av to b u slar u c h u n maxsus q o p lam ali y o ‘llarga 
aylangan, turistlar m ashinada borayotib hayvonlarni kuzatishlari, 
kam yob jonivorlarni tabiiy h o la td a suratga tushirishlari m um kin. 
Turist s o ‘qm og‘ining aloh ida tu rin i dengiz parklarida suv usti va 
ostida kuzatish m um kin. D engizda yashovchi hayvonlarni kuzatish 
uchu n Isroil va Avstraliyada qirg‘oqqa yaqin joylardagi suv ustida 
maxsus k o ‘prikchalar yoki b ir b u tu n suv osti galereyalari qurilgan.
Xulosa
U s h b u m a v z u d a tu r is tik m a h s u lo tla r h aq id a tu s h u n c h a , 
x izm atlarni standartlashtirish va sertifikatlashtirish, 0 ‘zbekistonda 
unga b o ‘lgan e ’tibor, tu r va tu rist yo‘nalishi (m arshruti), poxod, 
turist safari va boshqalar h aq id a fikrlar bayon etiladi. Shuningdek, 
bu b oradagi b a ’zi am aliy ishlar bilan tanishiladi.
T ayanch iboralar:
— T u ristik m ahsulotlar
— X izm atlarni standartlashtirish
— X izm atlarn i sertifikatlashtirish
— T u r va turist yo‘nalishi (m arshruti)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

N azorat va m ulohaza savollari:
/.