Turizm asoslari

tiz im i — hozirgi
ku n d a turistlarni p iyoda b ir joydan 
boshqa joyga o ‘tkazishni istisno qilganda, texnik ta ra q q iy o t darajasi 
bilan belgilanadi. U m um an, tashish deganda quyidagi tizim nazarda 
tutiladi:
— hayvonlar (filiar, tuyalar, otlar, eshaklar, itlar kabi jo n iv o rlar) 
bilan tashish;
— yer usti mexanik h arak at vositalari (velosiped, avtom obil, 
avtobus, tem iry o‘1) orqali tashish;
— havo transporti (vertalyot, sam olyot, rak eta, dirijabl) dan 
foydalanish;
— suv transporti (qayiqlar, sollar, daryo va d engiz, suv usti va 
osti kem alari) dan foydalanish.
H ozircha insonning texnik tafakkuri h arak atlan ish n in g boshqa 
vositalarini o ‘ylab topgan em as va bundan o ‘zgasini xayol qilish -
ilmiy fantastik hikoyalar sujetlarining mahsulidir.
T u ristla rn i b ir jo y d a n b o s h q a jo y g a o lib b o r u v c h ila r ish 
bosqichlariga, ularning turistik m ahsulot tarkibidagi o ‘rniga muvofiq 
ravishda asosiy va yordam chi tashuvchilarga b o lin a d i.
Tashishni ish bosqichlariga k o ‘ra quyidagilarga b o ‘lish m um kin:
1. 
Transfer, ya’ni turistlarni j o ‘natish joyidagi asosiy tashuvchiga 
y etkazib b erish , tu ristlarn i a é ro p o rt te rm in a lid a n , v o k z a ld a n
m ehm onxonagacha eltish h am d a xuddi shu operatsiy alam i turistlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vatanlariga qaytayotganlarida bajarish. Bunda asosan ko‘p hollarda 
avtobus orqali tashiladi.
2. Turistlarni borishlari kerak boMgan uzoq masofalarga eltish. 
B unda havo yo‘li, tem iryo‘l va suv transportlaridan foydalanib uzoq 
hududlarga eltib qo‘yi!adi.
3. Avtobus va tem iryo‘1 tu rlarid a marshrut bo‘yicha olib yurish, 
bu nd a tashish bosqichi aslida turning zaruriy va asosiy elem enti 
boMadi, tashish vositalari esa, ko‘pincha tunash joylariga aylanadi, 
bunga dengiz sayohatiga d o ir m arshrutlarni ham kiritish mum kin.
4. Ekskursion yo‘nalishlardagi tashish, masalan, sh a h a rb o ‘yicha, 
tem atik bogMardagi va boshqa tashishlar.
5. Shopping turlar uchun yuk tashish.
Jovlashtirish turizm ning eng muhim elem entidir.
Joylashtirish (tunash) b o ‘lm asa turizm ham boMmaydi. Bu katta
darom ad olishga tashna bo‘lgan harqanday turistik hudud va markaz 
iqtisodiyotining q at’iy talabidir. Mehmonxona industriyasi (Izoh: shuni 
t a ’kidlash kerakki, turistlarni boshqa joy va mamlakatga jo ‘natish 
ham mahalliy g‘aznaga soliqlar ko‘rinishida foyda keltiradi. S hubilan 
birga, agar turistlarni qabul qilish uchun joylashtirish maskanlari, 
tashish vositalari, attraksiyalar va boshqalaming rivojlangan industriyasi 
zarur boMsa, jo ‘natish mahalliy hokimiyatdan shu industriya taraqqiyoti 
uchun anchagina kam kapital mablag‘ talab qiladi) m ehm ondo‘stlik 
tizim ining mohiyatidir. U insoniyat tarixidagi har qanday ijtimoiy 
form atsiyaga xos boMgan m ehm onni hurmat qilish, uni qabul qilib 
olish va xizm at ko‘rsatish tantanalari kabi, eng qadimgi a n ’analaridan 
kelib chiqadi. Shuni ta’kidlash kerakki, mutlaqo tranzit turistlar va 
ekskursion xizmat ko‘rsatish hisobiga yashaydigan turistik markaz va 
joylar h am mavjud. Lekin, bu holda yaxshi foyda olish uchun turistik 
m ahsulot va tovarni sotishda ustamonlik bilan tashkil qiluvchilik 
xususiyatga ega boMish kerak.
Joylashtirish vositalari va tizim i, ya’ni asosiy vositalar — bular 
vaqtinch a kelib ketuvchilarga (mijozlarga) turli darajada xizmat 
ko‘rsatish bilan bog‘liq h olda ularni qabul qilish va tunashlarini 
tashkil etish b o ‘yicha m axsus m oslashtirilgan tu rli xildagi va 
k o ‘rinishdagi (chayladan to rtib to ulkan m ehm onxonaiargacha 
boMgan) binolardir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M ehm onxona sohasidagi o ‘rinlarning soni turistlarni qabul qilish 
borasida tu ristik m arkaz yoki h ud u d n in g im koniyatini b ah o lash d a 
fo y d a la n iia d ig a n eng asosiy k o ‘rs a tk ic h d ir. M asalan , tu r is tik
markazga kelib ketuvchi turistlarsonini nam oyish etuvchi nollarning 
soni istalgancha b o ‘lgan har qanday raqam ni o ‘ylab top ish m u m k in
va bu ishni rahbariyat oldida o ‘z faolliklarini isbotlashga in tilg an
mahaliiy m a ’m uriyat chinovniklari d o im o am alga oshirib keladilar. 
L ekin, m e h m o n x o n a la rd a g i jo y la r n in g soni m a z k u r tu r is tik
markazida turistiarningjoylashuvi uchun mavjud boMgan joylashtirish 
vositalarining hajm i va haqiqiy im koniyatlarini aniq belgilab beradi. 
Joylar (n o m erlar) fondini to ‘liq ishlatish jadalligi esa, m ah aliiy
m a’m uriyat va turizm tashkilotchilari faoliyatidagi sam arad o rlik n i 
unga muvofiq holda aniqlab beradi. N om aqbul rejalashtirish (yoki 
uni yo‘qligi) shunga olib keladiki, joylashtirish m avsum p ay tid a 
mumkin bo‘lgan im koniyatdan oshib ketadi va hattoki tunash u c h u n
pulni o ld in d an to ‘lab qo‘ygan tu ristla r ham chalkashlik tufay li 
ko‘chada qolib keladilar. (Izoh: bu n d ay h o llar m avsum ning ay n i 
qizigan paytlarida tez-tez b o ‘lib turadi).
M ehm ondo‘stlikning (m ehm on qabul qilish) bugungi industriyasi 
bu hudud yoki turistik m arkaz x o ‘ja!igining eng kuchli tiz im id ir va 
turizm iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismidir.
M eh m o n qab u l qilish in d u striy a sid a k o llek tiv (ja m o a ) va 
individual (yakka) joylashtirishni turli xildagi otellar, m e h m o n - 
xonalar, m otellar, yoshlarning xostel va yotoqxonalari, a p p o rto - 
m entlar, turistik xutorlar tashkil etishadi.
Respublikam izda zamonaviy m ehm onxonalar barpo etish u ch u n
« M ehm onxonalar klassifikatsiyasi» ishlab chiqilgan b o ‘lib, u sh b u
hujjat bilan m azkur o ‘q u v q o ‘llanm am izning 1-mavzusida atro flich a 
fikrbildirganm iz.
7.4. O vqatlantirishni tashkil etish
Ovqatlanish h ar qanday insonning tabiiy ehtiyojidir. O vqatlanish, 
turizm da odatdagi oddiy va zaruriy ehtiyojdan tashqari yana k o ‘ngil 
ochish va m ahaliiy m adaniyatning, xususan, g astro n o m iy an in g
m uhim tarkibiy qism ini anglash sifatida h am qaraladi. M illiy ta o m
- xalq m adaniyatining m uhim qism i b o ‘lib, o ‘zida an iq ajralib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tu ru v c h i x u su siy a tla rn i m u jassa m lan tirad i va h u z u r-h a lo v a t 
olishning vositasi hisoblanadi.
U mumiy ovqatlanish tizim i turistik m arkaz yoki hududga tashrif 
b u y u ru v c h ila rn in g e h tiy o jla r in i q o n d iru v c h i tu rli to ifad ag i 
restoranlar, barlar, kafe ham da oshxonalar, tez ovqatlanish va o ‘ziga- 
o ‘zi xizm at qilish joy laridan tashkil topadi. O vqatlanishning turlari 
(ertalabki nonushta, yarim pansion, pansion) doim o turistik xizmatlar 
ko‘rsatish tarkibida belgilangan boladi. Yarim pansionda (ikki marta 
ovqatlanish) ertalabki nonushta va tushlik yoki kechki ovqat nazarda 
tu tilg a n b o ‘la d i. P a n s io n bu uch m a rta lik o v q a tla n is h d ir. 
Q im m atbaho xizm at k o ‘rsatish variantlarida b u tu n kun davom ida 
va hattoki tunda istalgan vaqtda va istalgan m iqdorda ovqatlanish 
ham da ichim liklar (spirtli ichimliklarni ham q o ‘shib hisoblaganda) 
ichish im koniyati nazard a tutilishi mumkin.
Shuningdek, ta k lif etilayotgan ovqat xillarining m iqdori tash rif 
buyurilayotgan m am lakat yoki m intaqaning a n ’analariga bog‘liq 
boMadi va ko‘pincha kaloriyaliligi hamda xizmat ko‘rsatishning turlari 
belgilangan boMadi. M asalan, (yevropacha, kontinental, inglizcha, 
A m erikacha va h.k.). M ehm onlarga xizmat ko‘rsatishning turi ham 
m u him dir (m asalan, shvedcha dasturxon).
U m um an olganda, turist ertalab yengil ovqat ta n o w u l qiiishi, 
ya’ni yengil nonushta qiiishi qabul qiiingan. Shuning uchun, odatda, 
m e h m o n x o n a la rn in g k o ‘p q ism i o v q a tla n is h jo y la rig a yoki 
restoranlarga ega boMib, m ehm o nd o‘stlikning zaruriy tarkibiy qismi 
hisoblangan xizm at k o ‘rsatishlarni taklif qiladi, bu esa ko‘p hollarda 
joylashtirishning qiymatiga kiritilgan boMadi. M ehm onxona qoshidagi 
restoranda ovqatlantirish joylari mavjudligining ko‘rsatkichi juda 
m uhim . Agar bu k o ‘rsatkich (m iqdor) m avjud nom erlar fondi 
m iqdoriga mos boMsa (to ‘g‘ri kelsa) yana ham yaxshi.
N onushta masalasida eng yaxshisi shuki, turist m ehm onxonadan 
tashqariga chiqmasligi kerak, garchi ovqatlanish joylari nazarda 
tu tilm a g a n , tu ristla rg a esa y aq inroqda jo y lash g an resto ran d a 
ovqatlanishi m um kinligi tavsiya qiiingan joylashtirish vositalari ham 
m avjud b o ‘lsa-da. B unday holda joylashtirish xizm atining qiymati 
keskin pasayib ketadi.
T aom h ar b ir insonning shunchaki oddiy ehtiyoji bo‘lib qolmay,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

balki turistlar tom onidan ko‘ngil ochish va ro h atlan ish ham, deb 
qaraladi. Turli xalqlaming va hattoki joylarning tao m i o ‘ziga xoslikka, 
ko‘p hollarda o ‘ziga jalb etuvchi xususiyatiga ega. B undan tashqari, 
ardoqli m ehm onni yaxshilab ziyofat qilish — b a rc h a xalqlarga xos 
bo‘lgan yoqimli a n ’anadir. K o‘pchiIik turistlar u ch u n milliy taom lar 
tu r d a s tu rin in g ju d a q iz iq a rli e le m e n ti h is o b la n a d i. O vqat 
shinavandalari uchun maxsus turlar ham m avjud b o ‘lib, buning 
asosini m untazam ravishda turli xildagi milliy ta o m la r, restoranlaiga 
borish, gastronom iya prinsiplarini o ‘rganish v a alo h id a maxsus 
tao m lar tayyorlash, m ahsulotlarni degustatsiya qilish, vino, pivo 
ham da kolbasa zavodlarini borib ko‘rish va b o sh q a la r tashkil etadi. 
Tig‘iz ekskursion dasturlarning ayrim h o llarid a kunduzgi ovqat 
tu ristlarg a q u ru q payok h o lid a berilad i. issiq m a m lak a tla rd a 
turistlarga katta m iqdordagi ichimlik suvi berish nazard a tutiladi.
O vqatlantirishni tashkil etish tibbiy sohani h am hisobga oigan 
b o ‘lishi kerak. N o to ‘g ‘ri ovqatlanish, y o m o n (q o idalarga rioya 
qilm agan holda) tayyorlangan ovqat za h a rla n ish g a olib kelishi 
m um kin. Ayniqsa, ko'chadagi mayda so tu v ch ilar q o ‘lidagi suv va 
ovqat, shuningdek, sifatsiz restoranlardagi ta o m la r xavflidir. Ayrim 
toifadagi turistlar ruhida diniy belgilar bo‘yicha u m u m qabul qilingan 
cheklanishlar (c h o ‘ch qa g o ‘shtini iste’m ol q ilm aslik , ro ‘za tutish), 
bolalar ovqati talablarini ham hisobga olish kerak. Ovqatlanishga 
b o ‘lgan bunday ta lab la m in g o ‘ziga xosligini tu ris tla r tu r sotib 
olayotganlarida ko‘rsatish!ari kerak.
Xulosa
Turistik industriya - turistik faoliyatning tu ristlarg a xizm at 
ko‘rsatishni ta ’m inlovchi turli subyektlari (m eh m o n x o n alar, turistik 
k o m p le k s la r, k e m p in g la r, m o te lla r, p a n s io n a t la r , u m u m iy
ovqatlanish, transport, sug‘urta, bank, m adaniyat, sport muassasalari) 
majmuyi hisoblanishini biz yuqorida ko‘rib chiqdik. M azkur mavzuda 
biz shuningdek, turizm ni tashkillashtiruvchilar: tu r operato rlar va 
turistik agentliklami o ‘rgandik. T ur operatorlar — turistik mahsulotni 
shakllantirish (tuzish yoki loyihalash)ni, uni b o z o rto m o n harakatini, 
shuningdek, sotishni am alga oshiruvchi y uridik shaxs ekanligini; 
turistik agentliklar esa iste’m olchiga ayrim tu ristik xizm atlar va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

turlarni c h ak a n a sotish funksiyasini am alga oshiruvchi korxona 
yoki jism oniy shaxs ekanligini, turistlarni tashish — filiar, tuyalar, 
otlar, eshaklar, itlar, velosiped, avtom obil, avtobus, tem iryo‘1, havo 
y o ilari, suv yo‘llari orqali ekanligini bilib oldik.
Joylashtirishni turizm ning eng m uhim elem enti, deb hisobladik. 
M ehm onxonalar m ehm ondo‘stlik tizim ining mohiyati ekanligini, 
ayniqsa, m e h m o n n i h u rm at qilish, uni kutib olish va xizm at 
ko‘rsatish odobini yanada yaxshi egallashimiz kerakligini tushundik. 
Joylashtirish tizim i deyilganda mijozlarga maxsus joylashtirilgan 
(chayladan to rtib to ulkan m ehm onxonalargacha bo‘lgan) binolarni 
tushundik.
O vqatlanish insonning tabiiy ehtiyoji hisoblanishini, milliy 
taom ning turistik faoliyatdagi aham iyatini, restorán, bar, kafe, tez 
ovqatlanish shoxobchalarini o ‘rgandik.
Tayanch iboralar:
— T urizm ni industriyasi
— T u ro p erato rlar
— T uragentliklar
— T ransport
— M ehm onxona
— O vqatlanish
N azo rat va mulohaza savollari: