Turizm asoslari

1. Turizm lurlari haqida nim alam i bilasiz?
2. Aktiv turizm deganda nim ani tushunasiz?
3. Passiv turizm deganda nim ani tushunasiz?
4. Maxsus turizmni tashkil etish yo'llari qanday?
5. Ijtimoiy turizmning о (ziga xos xususiyatlari nimaiardan iborat?
6. Dam olish, rohatlanish va ко 'ngilochish turizmi haqidagi ßkringizni
ifodalab bering.
7. 
S o g (lomlashtirish turizm i haqida qanday fikrga egasiz?
8. Ekoturiz/nni respublikamizningqaysi hududlarida tashkil etish mumkin?
9. 0 ‘zbekistondagi diniy-ziyorat turizmi obyektlaridan qaysilarini bilasiz?
10. Tarixiy turizmga ixtisoslashgan mamlakatlardan qaysilarini bilasiz?
Foydalanügan adabiyotlar:
1. 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i P re z id e n tin in g 1992-yil 2 7 -iy u ld a g i 
« 0 ‘zbek tu rizm » M K n i ta sh k il etish to lg ‘risida»gi F a rm o n i.
2. 0 ‘zbekiston R espublikasi Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi «Buyuk 
ip ak y o ‘)i»ni qayta tik la s h d a 0 ‘zbekiston R espublikasining ishtirokini avj 
o ld irish va R e sp u b lik ad a x a lq a ro turizm ni riv o jian tirish borasidagi c h o ra
-ta d b irla r t o ‘g ‘risida»gi F a rm o n i.
3. 0 ‘zb e k isto n R e sp u b lik a si P re z id e n tin in g 1999-yil 1 5-apreldagi 
«2005-yilgacha b o ‘lgan d a v rd a O ‘zbekistonda tu rizm n i rivojiantirish D avlat 
d astu ri t o ‘g ‘risida»gi F a rm o n i.
4. 0 ‘zbekiston R esp u b lik asi O liy M ajlisining 1999-yil 20-avgustdagi 
«T u rizm t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i.
5. «О сн овы т у р и с т с к о й д ея тел ьн о сти » (У чеб. п о со б и е). С о с т а ­
в и т е л ь И л ь и н а Е .Н . — М .: С о в ет ск и й с п о р т , 2007.
6. Б и р ж а к о в М .Б . « В в е д ен и е в туризм». С а н к т -П е т е р б у р г , 2008.
7. Б гатов А .П . Т у р и с т с к и е ф ор м ал ьн о сти . У ч еб н о е пособ и е. 2007.
8. М а р и н и н М .М .Т у р и с т с к и е ф о р м ал ь н о сти и б ез о п а с н о с т ь в 
т у р и зм е . 2008.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6 -B O B . T U R IS T T U S H U N C H A S IN IN G M O H IY A T I
6.1. Turist tushunchasining t a ’rifi.
6.2. Turistning m aqsadlari.
6.3. Turistning huquqi va m ajburiyatlari.
6.4. Turistning irqi, millati, jinsi, yoshi, tili, dini.
6.1. Turist tushunchasining t a ’rifi
0 ‘zbekiston Respublikasining 1999-yil 20-avgustda qabul qilingan 
“Turizm to ‘g‘risida” gi qonunida turist tushunchasining ta ’rifi berilib, 
unda: «turist — 0 ‘zbekiston Respublikasi hududi b o kylab yoki boshqa 
m am lakatga sayohat qiluvchi (doim iy istiq o m at joyidan turizm
m aqsadida jo ‘nab ketgan) jism oniy shaxsdir», — deyiladi.
Turist - turistik m ahsuiot, tovar, turistik xizm at, ishning (butun 
turning) iste’m olchisidir. U b iro r joy, aholi p u nk ti, hudud yoki 
m am lakatda uning fuqaroligi, m illati, jin si, tili, d in id an q a t’i nazar 
o ‘sha joyda 24 soatdan kam b o ‘Imagan va 6 oy dan k o ‘p bo‘lm agan 
m uddatda vaqtinchalik turuvchi yoki o ‘z m a m lak a tid a n tashqarida 
g u ru h li yoki yakka ta rz d a k am ida b ir m a rta yotishini am alga 
oshiruvchi, joylashish, hordiq ch iq arish u c h u n sayohat qilish, 
davolanish, ish m aqsadlarini am alga oshiruvchi va borgan joyida 
haq to ‘lanadigan b iror faoliyat bilan shug‘ullanm asligi kerak.
A walo, turist turistik mahsulotning iste’m olchisi sifatida deyarli 
barcha rivojlangan mamlakatlarda bo‘lgani k a b iju m lad an , 0 ‘zbekiston 
respublikasida mavjud boMgan «Iste’m olchilar huquqini himoya qilish 
haqida»gi qonuni himoyasi ostidabo‘ladilar. Turizm iste’molchisi talab 
qilishga haqlidir. Turist bo‘lmasa - turizm h am b o lm aydi. Ko‘plab 
va turli jam oat tashkilotlari iste’molchilar huquqlari himoyasi masalasi 
bilan shug‘u!lanishadi. Iste’molchi dam olish sharoitlariga deyarli 
talabdan kelib chiqib m unosabatda b o ‘ladi va to ‘langan xizm at 
bajarilmaganida yoki bu xizmat sifatining va’d a berilgani bilan m os 
tuzilmasa shikoyat qilish huquqiga ega. T ahlillar shuni ko‘rsatadiki 
eng norozi sayyohlar bu nemis turistlari hisoblanadi. Germ aniyada 
har yili turistik firmalarga kompensatsiyani talab qilib 500 dan ziyod 
shikoyatlar tushadi. M amlakatda shu kabi m asalalam i hal etish bilan 
shug‘ullanuvchi maxsus vositachilar mavjuddir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Turli m am lakat turistlarining xarakterlari va turistik m ahsulotni 
iste’mol q ilish d an m aqsadlari ko‘p darajada um um iy boMishiga 
qaram asdan, m uhim farqlarga ham ega. Bunday farqlarning mohiyati 
ular uchun h ayot tarzi va dam olishning odati, turistik resurslar 
bilan tanishligi va axborotning chuqurligi, tarixni bilishi, reallikni 
obyektiv qabul qilish qobiliyati va ushbu turistik m arkazda mavjud 
bo‘lgan turistik resurslar va im koniyatlardan foydalanishga bog‘liq.
T u ristlarn i, ayniqsa xorij turistlarini qabul qilishda turistik 
resurslardan sam arali foydalanish uchun ularning hayot tarzini, milliy 
xarakteri xususiyatlarini, tayyorgarlik darajasi va turistik qiziqish 
obyektini qabul qilish im koniyatini batafsil o'rganish zarur.
Barcha bu k o ‘rsatkichlar va xarakteristikalar turistik m ahsulot, 
xizmat hajmi va darajasi, ekskursiya matnlari va h. k. ni loyihalashda 
hisobga olinadi.
Hozirgi k u n d a eng ko‘p tarqalgan tadqiqot shakli - turistik 
m arkazlar va hududlarga turistlarning kelishi va ketishini rasmiy 
statistika to ‘plam i b o lib , unda turistik oqim larni, harakat qilish 
usullarini, tu ris tla r ehtiyojlari va ularning to ‘lovga qobilligini, 
xususan, tu ristik resurslarni qabul qilish, turistik faoliyatni boshqa 
tahliüari, asosan ushbu hudud uchun turizm daromadliligi bo‘yicha 
maxsus ta d q iq o tla r o ‘tkaziladi.
T u rist m o d d iy va m a ’n aviy tu r is tik m a h s u lo tla rn in g
iste’molchisidir. M oddiy turistik mahsulotlar deyilganda — turistlarni 
joylashtirish, tash ish , ovqatlantirish, maishiy xizm atlar ko‘rsatish 
s h o x o b c h a la ri, ta rix iy va m a d a n iy y o d g o rlik la r va u la rd a
ko‘rsatiladigan b a rc h a m oddiy xizm atlar majmuyi tu sh uniladi. 
M a’naviy turistik m ahsulotlar deyilganda esa (masalan, tarixiy turizm
bo‘yicha) turistlarni tarixiy va madaniy yodgorliklar bilan tanishtirish 
m aqsadida gid-ekskursovodlar tom onidan ularga berilgan tarixiy 
m a’lum otlar va axborotlar, (m adaniy turizm b o ‘yicha) turistlarga 
festivallar, karnavallar, tom oshalar, konsertlar, teatrlar, dorbozlar, 
sirklarda berilgan m adaniy ozuqalar, ruhiy kechinm alar tushuniladi. 
D e m a k , t u r i s t l a r m a n a s h u n d a y tu r is tik m a h s u lo tla rn in g
iste’m olchisidir.
M oddiy tu ristik mahsulotlardagi joylashtirish tizim ining o ‘zida 
turistlar bevosita b ir qato r turistik xizmatlarning iste’molchisidirlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Olib yurish va ovqatlantirish tizim id a ham turistlarga iste’m ol uchun 
q ato r xizm atlar majmuyi ko‘rsatiladi.
M azkur moddiy va m a’naviy turistik m ahsu lo tlardan turistlar 
qoniqish hosil qiimasa, ushbu tu ristik iste’mollar yaroqsiz va qisman 
yaroqsiz hisoblanadi ham da o ‘z navbatida turistlar q o n u n talablari 
bilan haq-huquqlarini qondirish yuzasidan tu ragentlarga m urojaat 
qilishlari m um kin. S hartn o m ada tu ristlar to m o n id an ko‘rsatilgan 
barcha shartlar to ‘liq bajarilishi lozim. C hunki, tu ristla r m azkur 
tu rm a h su lo tla r uchun o ld in d a n o ‘z m ablagM aridan pul t o i a b
qo‘yishgan. Demak, ular m agazinlardan mahsulot sotib oigan kishilar 
kabi iste’m olchidirlar. Talab q ondirilm asa, oxirgi y o ‘l — suddir. Bu 
haqda mavzuyimizning keyingi (turistning huquq va erkinliklari) 
qism ida ham to'xtalib o ‘tam iz.
T u rist 
v a q tin c h a lik
tu n o v c h i 
m u s o fird ir. 
Y u q o rid a
ko‘rsatilgan!ardan va turizm tushunchasidan ko‘rinadiki — turist hudud 
yoki mam lakatning vaqtinchalik kelib-ketuvchisi hisoblanadi. U bu 
hududga yoki mamlakatga vaqtinchalik keladi, bu jo y uning odatdagi 
yashash joyidan farq qiladi. U tu rizm maqsadida m a ’Ium m uddatga 
keladi va bu muddat 6 oydan oshib ketmasligi lozim . H udud yoki 
m am lakatga bir ishda 6 oydan ko‘p muddatga keluvchi shaxs turist 
hisoblanmaydi va turizm statistikasida hisobga olinm aydi.
Vaqt omili bo‘yicha turistik sayohatlarni quyidagilarga ajratish 
lozim:
1 - 3 kunlik sayohatlar. B u la r dam olish kunlari tashkil etiladi. 
B unday sayohatlar m inim al tra n sp o rt xarajatlarida, m adan iy va 
turistik markazlarda o ‘tkaziladi. K lub sayohatlari m u h im o ‘rinni 
egallaydi, masalan, turli m aydonlardagi golf o'y in larg a yoki boshqa 
ko‘rinishdagi dam olish va h o rd iq chiqarish m ashg‘ulotlariga;
4—7 kunlik sayohatlar d u n y o turizm statistik asida eng k o ‘p 
tarqalgani hisoblanadi;
8 - 1 2 kunlik sayohatlar, m a’Ium daraja turistlari u ch u n bu foydali 
va x a ra ja tla m in g pasayishi b ila n k u z atila d i. M a ’Ium tu ristik
hududlarga 2 haftaga b ir m arta borish 7 kunga 2 m a rta borgandan 
arzonroqdir;
U zoq m uddatli sayohatlar: 2 hafladan ko‘p m u d d atg a. Bular 
shu n ch alar ozki, hatto b a’zi m eh m o n x o n ala r 2 haftalik d am olishni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sotib olgan turistga 3 haftani bekorga berishgan. Bunday sayohatlar 
m axsus turizm ko‘rinishlarga xos.
H ar b ir turistik hududga yoki markazga turli m uddatdagi turlar 
xosdir. T u rizm n in g yuqori iqtisodiy ko‘rsatkichlari rivojlangan 
tr a n s p o r t infratuzilm asig a va aloqa yo‘llariga ega chegaraviy 
m am lakatlarga xosdir. Turist oqim lari bir vaqtda tem iryo‘1, suv, 
h av o va avtom obil tra n sp o rti bilan borishadi, qisqa m uddatli 
say oh atd a turist har kuni ko‘p kunlikka nisbatan ko‘p sarf qiladi.
Yevropada qisqa muddatli sayohat bo'yicha turistik oqim oboroti 
Fransiyaga 18% gacha, Avstraliyaga 12 % gacha, G erm aniyaga 8 % 
gachadir. Agar Rossiyadan A rab Amirliklariga yoki Misrga turizm ni 
k o ‘rib chiqadigan bo‘lsak, u n d a asosiy sayohat qismi 6—7 kunlik 
sayohat b o lib chiqadi.
A lbatta, turist vaqtinchalik tashrif joyida 24 soatdan ko‘p bo‘ladi. 
Inson fiziologiyasidan uni dam olishi va tunashi uchun vaqt kerak, 
shu nin g uch un u tunash joyi sotib olishi lozim. T u r bu kam ida 2 ta 
yoki 3 ta turistik xizmatlar paketidir. Shuning uchun jahon tajribasida 
tu rn in g davomiyligi tunash b o ‘yicha hisoblanadi.
6.2. Turistning maqsadlari
K ishilarning uzoq vaqt pul yigkib, keyin qisqa vaqtga uyidan 
sarguzasht izlab ketishi va iqtisod qilib yiqqan pullarini oz kunlar 
ichida ko‘ngilochar tadbirlarga va dam olishga sarflashi uchun unga 
qandaydir kuchli undovchi sabab kerak. Turizmning xorijiy turistlami 
o ‘ziga jalb qiluvchi sabablarini ko‘rib chiqamiz. Ekspertlar eng asosiy 
sabablar qatoriga quyidagilarni kiritadilar:
a) yangi m adaniyat va turm ush tarzi, yangicha taom turlari va 
a n ’analari bilan tanishish va ularni o ‘rganish;
b) k o ‘ngilxushliklar, tungi hayot bilan tanishish, sifatli restoran, 
dansinglar va boshqa ko‘ngilochar muassasalarga borish imkoniyati;
d) ozroq vaqt boshqacha hayot kechirish, o ‘yin-kulgiga berilish, 
uzoq vaqt tejam korlik bilan to ‘plangan pullarni erkin sarflash 
im koniyati, oz bo‘lsa-da, o ‘zini boshqacharoq, yuksakroq inson 
sifatida his etish istagi, um um iy vaziyatni o ‘zgartirish, zo‘riqishdan 
xalos b o 'lish , dam olish;
e) teatrla r, tom oshalar, festivallar, karnavallarga borish, yangi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tanishlar orttirish, qiziqarli kishilar bilan m uloqotda b o ‘Iish, m azkur 
m am lakatda ish yuritish uch u n im koniyatlam i o ‘rganish, shopping 
maqsadlar;
0 esdalik sovg‘alarini xarid qilish;
g) dengiz bo‘yida dam oiish, sport;
h) qishki sport va dam;
i) davolanish, sogMomlashtirish m aqsadlari;
j) diniy maqsadlar, ziyorat;
k) yaqinlar va do‘stlar bilan uchrashuv.
Turli m am lakat turistlari u c h u n m azk u r sabablar tu rlic h a nisbiy 
k o ‘rsatkichga ega. Taajjubki, tu ristla r odatda b itta agen tlik n in g
x izm atlaridan foydaianadilar. A gar b irinch i gal u la r to ‘langan 
m ablag‘ga yarasha sayohatdan, k o ‘rsatilgan xizm atlardan qoniqish 
hosil qiigan b o ‘lsa, keyin h am u lar aynan shu agentlik yoki turizm
kom paniyasiga murojaat etad ilar, alb atta , agar ko m paniya turistik 
safar yo‘nalishida ularning xohish-istaklarini to ‘liq q o n d ira olsa. 
A ynan shu sababga ko‘ra, y irik k o m p a n iy a la r h a r yiii yangi 
yo‘nalishlarni ishlab chiqm oqdalar. Bu yetarli darajada m ijozlam ing 
doim iyligi va agentlikning ularga b iro rta yangilik ta k lif qilishi, 
m ijozlarni yo‘qotm aslik istagi b ilan izohlanadi. M asalan, nem is 
m arketologlari turizm m ahsulotiga b o ‘lgan talabni o ‘rganib, m uhim
xulosalarga ham keldilar. Y a’ni, n em is turistJari o ‘zlarin ing doim iy 
agentligiga murojaat etganda, ular ayniqsa quyidagilarga e ’tibo r berar 
ekanlar:
a) qayerga sayohat qilish afzal va dam olishni q an d ay tashkil 
etish m a ’qul, - degan savolga jo ‘nli m aslahat bera oladigan malakali 
ekspertlarning mavjudligi — 68% ;
b) agentlikning manzili — 51% ;
d) firm a ofisidagi yoqimli m u h it — 51%;
e) sifatli xizm at ko‘rsatish — 46% ;
0 m aqbul narxlar - 42%;
g) tak lif etilayotgan xizm atlar va turlarning ko‘pligi — 42%
A m m o, h ar qanday turist h am tu rizm firmasining ishonchliligini 
birinchi o ‘ringa qo‘yadi. Turistlar beradigan a n ’anaviy savol: «Turizm 
firm asi ishonchlim i, aldanm aslik u c h u n qayerga m u ro jaat etish 
kerak?». Bu masala hammani tashvishga soladi. D am olishga mablag‘
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yig‘ishning m ashaqqati ju d a yuqori, shu sababli tabiiyki, odam lar 
sifatsiz x izm at k o ‘rsa tilish id a n , tu rizm d an k utilgan taassurot 
olm asligidan doim o xavotirda b o ‘ladilar.
T urizm sohasidagi chigallashib ketgan m unosabatlarning asosiy 
subyekti bo'lm ish turist uchu n ham, foyda olishni ko‘zlaydigan 
tash kilotchilar uchun ham asosiy maqsad turistning miriqib dam 
olishi, shuningdek, bilim larini orttirishidir.
Statistika idoralari bu m aqsadlarni alohida b o lim g a ajratib, unga 
quyidagilarni kiritadilar: bo‘sh vaqt, rekreatsiya, dam olish - diqqatga 
s a z o v o r jo y larn i to m o sh a q ilish , sport va m a d an iy to m o sh a 
tadbirlariga borish va ularda ishtirok etish, sport bilan shug‘ullanish, 
piyoda va alpinistik safarga chiqish, sohilda dam olish, d o ‘konIarga 
borish va tovar xarid qilish, q im o r o‘yinlari, harbiylar uchun dam 
olish va rekreatsiya, m aktab o ‘quvchilari va yoshlar uchun yozgi 
o ro m go hlar, asal oylari va boshqalar.
H ordiq chiqarish va d am olish — insonning tabiiy ehtiyoji bo‘lib, 
jism oniy va ruhiy kuchini tiklashga, uzoq vaqt ishlash oqibatida 
p aydo b o ‘lgan zo‘riqishdan xalos bo‘!ishga yordam beradi. Odatda 
n orm al ishlaydigan kishi b ir yilda bir haftadan besh haftagacha 
(m asalan , Buyuk Britaniyada) dam oladi. Ba’zi m am lakatlarda, 
m asalan, Xitoyda ta ’tilning ijtimoiy-huquqiy instituti ham , aksariyat 
m ahalliy xalq uchun turizm ning o ‘zi ham yo‘q. M a’lum toifa kishilar, 
m a sa la n , ferm erlik b ilan sh u g ‘ullanuvchilar u ch u n dam olish 
m aqsadlarida haq to la n a d ig a n rejali yillik ta ’til belgilanm agan. 
C hu nk i, boshqa sabablarni b irc h e tg a qo‘ysak, sigir fermerga ta ’tilga 
chiqish im konini berm aydi, chunki uni har kuni sog‘ish kerak. 
T urizm n ing har bir ishtirokchisi, ya’ni turist o ‘zi uch u n jism oniy, 
m a ’naviy, iqtisodiy, siyosiy jih a td a n va im koniyatlari doirasida eng 
q ulay va maqbul bo‘lgan dam olish turini tanlaydi.
S og‘lom lshatirish va davolanish maqsadlari aham iyati bo‘yicha 
ikkinchi o ‘rinda turadi: k u ro rt, pansionat, sanatoriy, davolash- 
so g io m lash tirish m uassasalarida dam olish, salom atlikka foyda 
b o ‘ladigan sayohatga chiqish, davolovchi suvlardan foydalanish, 
d av olash n ing boshqa tu rlari. Aytish joizki, dam olishning o ‘zi 
salom atlikka ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi va shuning uchun dam olishning 
b u n d ay taqsim lanishi shartlidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K eyingi o 'r in d a k asbiy-xizm at m a q sa d la ri tu rad i: x iz m a t 
safaridagi m utaxassislar, masalan, u sk u n alarni yig'ish va o ‘rn atish
uchun yuboriigan xizm atchilar, yig'ilish, m ajlis, anjum an, kongress 
va qurultoylarda, savdo yarmarkalari va k o ‘rgazm alarida ishtirok 
etuvchilar, korxona xodimlari uch u n rag ‘batlantiruvchi safarla r 
(insentiv tu rizm ), m a’ruza va k onsertlarda qatnashuvchilar, tu rizm
safarlari dasturlarini tayyorlash (rek lam a tu rlari), joylashtirish va 
transport xizm atlarini ko‘rsatish b o ky ic h a shartno m alar tuzish, gid 
vazifasida va turizm sohasidagi boshqa kasblarda ishlash, professional 
sport tadbiriarida ishtirok etish, pullik t a ’lim , o ‘quv va ta d q iq o t 
faoliyati, qarindosh va do‘stlarnikiga m eh m o n g a borish, v atan in i 
z iy o ra t q ilish , d a fn m a ro sim la rid a q a tn a s h is h , n o g iro n la rn i 
parvarishlash, diniy maqsaddagi ziyorat safari va diniy m arosim larda 
ishtirok etish.
Boshqa m aqsadlar: yo‘lovchi, h av o va suv kem alari ekipaji 
faoliyati, tranzit safarlar va boshqalar. M azk u r maqsadlarga erishilsa, 
turizm dan ko‘zlangan maqsad, ya’ni foyda olish uchun im koniyat 
tug‘iladi. T urizm xizm atlarini tashkil etish va ko‘rsatish b orasida 
bajarilgan m ashaqqatli m ehnat o ‘zini oqlaydi.
Turli m am lakatlar turizm ning qaysi tu ri ko‘proq rivojlanganiga 
qarab u yoki bu toifaga kiritiladi, ular statistik ad a ko‘rsatiladi yoki 
ko‘rsatilmaydi. M asalan, Sankt-Peterburgda yirik port shahri sifatida 
dengiz safari turizm i muhim o ‘rin tu ta d i (dengiz turistlarining so n i 
mavsum va m intaqadagi vaziyatga q arab 150—250 ming atrofida). 
X alqaro tu rizm n in g barcha q o n u n la rig a k o ‘ra dengiz tu ristlari 
ekskursantlartoifasiga kiritilsa-da, ular tu rist sifatida hisobga olinadi 
va statistik hisobotda alohida b o lim g a ajratiladi. Bir kunda 21 
%
rossiyalik tu ris tla r F inlyandiyaga to v a r x arid qilgani c h e g a ra
y a q in id a g i sav d o m a rk a z la rig a t a s h r i f b u y u ra d ila r. V a q t 
ko‘rsatkichlari b o ‘yicha ular m am lakatga b ir nech a soatga x arid o r 
sifatida kirib kelgan ekskursantlardir. A m m o , ularning m a zk u r 
m intaqa iqtisodiyotiga qo‘shgan iqtisodiy hissasi shunday k attak i, 
bu m intaqa m a ’m uriyati ularni bajonidil tu ristlar toifasiga kiritadi. 
Bu harto m o n lam a qulaydir, uning m in taq a iqtisodiyotidagi salm oqli 
ulushi m am lakatdagi turizm ning sam aradorligi ko‘rsatkichini h a m
orttiradi, turizm sohasini davlat darajasiga k o ‘taradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6.3. T uristning huquqi va m ajburiyatlari
0 ‘zbek isto n R esp ub lik asin in g 1999-yil 20-avgustda qabul 
qilingan «Turizm to ‘g ‘risida»gi Qonunining 14-moddasi «Turistning 
huquqlari», — deb nom lanib, u quyidagi tarzda bayon qilinadi: turist 
shartnom ada nazarda tutilgan turistik xizm atlar majmuyidan to ‘la 
foydalanish, sayohatga taalluqli to ‘liq va ishonchii axborot olish, 
shaxsiy xavfsizlik, o ‘z huquqlarining him oya qilinishi, shuningdek, 
o ‘z m ol-m ulkin in g asraiish i, shoshilinch tibbiy yordam olish, 
shartnom a bajarilm agan yoki lozim darajada bajarilm agan taqdirda 
moddiy zararning toManishi, shuningdek, m a ’naviy ziy on nin g o‘rni 
qoplanishi, agar turning umumiy qiymati oshishi uning shartlashilgan 
qiymatidan ortib ketsa, shuningdek, fors-m ajor holatlari ro‘y bergan 
taqdirda turistik faoliyat subyektiga yetkazilgan zararning o ‘rnini 
qoplam asdan sh artn o m an i bekor qilish huquqiga ega.
15-m odda «T uristn in g m ajburiyatlari», — deb nom lanib, u 
quyidagi tarzda bayo n qilinadi: turist — sh artnom a shartlariga, 
bojxona va chegara nazorati qoidalariga, borilgan mam lakatning 
qonun hujjatlari talablariga rioya etishi shart.
H arak at e rk in lig i tu rizm n i aniqlov ch i m u h im o m ild ir, u 
sayohatlarda qatnashishi uchun turizm ning garm onik rivojlanishi 
va individual yuksalishi uchun muhimdir.
H ukum at m illiy q o n un chilikda turistik chegara va bojxona 
m uam m o larini y e n g illash tirish i m uhim aham iyatga ega. Viza 
olishdagi qiyinchiliklar, chegaradan o‘tish qiyinchiliklari murakkab 
bojxona va boshqa ja ra y o n la r turizm rivojiga to ‘sqinlik qiladi. 
Boshqa tarafdan tu ristlarn i jalb etishni xohlovchi m am lakatda 
sod dalashtirilgan ch eg arav iy rejim q o ‘llan ilad i, m asalan, viza 
rossiyaliklar u ch u n M isr, Turkiya, Kipr, A rab Amirliklari kabi 
q ato r boshqa m am lak atlarga vizasiz rejim yoki tash rif aeroporti 
joyida viza to ‘g‘rilash rejim i o ‘rnatilgan. A QSH 26 m am lakat 
fuqarolaridan viza to ‘g‘rilashni talab qilmaydi. H ozirda rus turistlari 
ja lb e tu v c h i k o n ti n g e n t h is o b la n a d i, c h u n k i u la r b o s h q a
m am lakatlarga n isb atan 3 barobar ko‘p xarajat qiladilar. Biroq, 
a g a r biz n o q o n u n iy e m ig ra tsiy a u c h u n tu r is tik v iz a la rd a n
fo y d a la n is h n i k o ‘ r a d ig a n boMsak, tu r is tla r g a v iza b e ris h
hayratlan arlidir. 1998-yil sentabrda tu riz m kanallari b o ‘yicha
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

noqonuniy em igratsiya uch un Shveysariya Rossiya turistlarga viza 
berish tartibini m urakkablashtirdi.
Turistik prospektlarni kuzatib k o 'ram izk i sxem alarda qizil belgi 
bilan ko‘rsatilgan hududlar harbiy obyektlar hisoblanadi, turistlarga 
ziyorat taqiqlanadi. Boshqa m a m lak a tlard ag i kabi 0 ‘zbekistonda 
ham turistlarga sayohat taqiqlangan h u d u dlarn i aniqlovchi m e’yoriy 
h u jja tla r m avjud. A gar k e rak b o ‘lsa, tu r is tik firm a v ak illari 
m utasaddi tashkilotlardan m aslahat, q o n u n -q o id alarn i olishi kerak.
6.4. Turistning irqi, m illati, jin si, tili, yoshi va dini
Turizm ishida xalqaro va milliy h u q u q
m e ’y o r l a r i
bo‘yicha 
ham da kishilar erkinligi va turistik x iz m at qabul qilish b o ‘yicha 
turist irqi, millati, jinsi, yoshi, tili va dini b o ‘yicha chegaralarga va 
to ‘siqlarga uchramasligi kerak. B archa m e ’y o rlar b o ‘yicha tu rizm
um um insoniy hodisadir va hech kim tu rizm n i am alga oshirishda 
chegaralanm asligi kerak. Bu m uhim ta m o y il 1954-yilda B M Tning 
turizm b o ‘yicha konferensiyasida m u stah k am lan ib q o ‘yilgan. S hu 
tarzda, xalqaro m e ’yorlar b o ‘yicha tu rist u ch u n um um an u n ing 
millati yoki irqi m uhim em as. M uhim i — u foydalangan tu ristik 
resurslarda qonuniy pul to ‘lashi va m ahalliy q o n u n larn i buzmasligi 
va o‘z vaqtida chiqib ketishi kerak.
T uristik m illat
Sivilizatsiyalashgan m u n o s a b a tla rd a va m e h m o n d o 'stlik d a
1-tam oyil bu: turizm m aqsadlarida tu rist xalqarodir.
Turist turizm m aqsadlarida yuridik kategoriya kabidir, u irq, 
millatga ega emas va turist sifatidagi istalgan o dam , fuqarolik bo‘yicha 
qatnashadi, ya’ni 0 ‘zbekistondan ch iq ib ketgan turistik guruhga 
taalluqli. Masalan, rus, boshqir, ta tary o k i yahudiy Ispaniyada o‘zbek 
turistlari hisoblanadi. Agar inson b iro r m am lakatga chiqib ketib, u 
yerda 12 oydan kam m uddat tu rib va y aqin 12 oy ichida unga 
qaytm oqchi b o ‘lsa, u ham shu m am lakat istiqom atchilari tarkibiga 
kiritiladi. A m m o, xalqaro turizm a n ’an alarig a ko‘ra hech q a c h o n
joylashtirishda bir guruh turist ichiga b o sh q a guruhni qo'yilm aydi, 
boshqa millatli turist haqida gapirm asa h a m boMadi.
Bir necha h o latlar uchun xizm at ko‘rsatish tashkiloti turistning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

odatiy huquqini, o d atin i, gigiyena udum larini, ovqatlanishini bilish 
uchun uning m illatini bilishi kerak. M asalan, iliq oMkalar aholisi 
konditsionerlarga o ‘rganib qolishgan, ycvropalikni dushsiz, issiq 
suvsiz n o m erlarg a q o ‘yish qiyin. B raziliyalik m ehm onxonaga 
kelgandan keyin zudlik bilan uyiga — Braziliyaga telefon qilishi va 
onasiga yoki qarindoshiga ham m asi qandayligini aytishi kerak. 
O vqatlantirishni tashkil etishda Osiyo m am lakatlari aholisi uchun 
m uam m olar m avjud, m asalan yaponiya va xitoylik.
Biroq shunga q aram ay , turistik form ailiklarni am alga oshirish 
hujjatlarida, m asalan, m ehm onxonalarda joylashishda, chegaradan 
o ‘tishda va b o sh q a la rd a , pasport egasi p asp ortid a ko‘rsatilgan 
m illa ti ta la b q il in a d i . B a ’zi m a m la k a tla r ir q la r b o ‘y ic h a
v a q tin c h a lik m a m la k a tg a ta sh rifn i c h e g a ra la sh a d i. M asalan , 
shunday m iso llar b o rk i, A rab A m irliklari yevreylarga va shu kabi 
p a sp o rtid a Isro ilg a b o rg an lig in i ta sd iq lo v ch i belg ilar boMsa, 
kirishga ruxsat etish m ay d i.
Pokiston, E ron , Iroq va Turkiya m am lakatlari fuqarolari uchun 
S h vetsariyaga v iza olish d eyarli m u m k in em as. C h u n k i, bu 
m am lakatlar tu ristlari ko‘pincha qaytib ketishm aydi va qochoq 
sifatida qaytib kelishm aydi. Turistik va boshqa vizalar b o ‘yicha 
A Q SH eng s h a v q a ts iz siyo satn i olib b o rm o q d a , bu Rossiya 
fuqarolariga h am taalluqlidir. Biroq, bu to ‘g‘ridir, chunki kelgan 
tu ristlarem igratsiya qonunchiligini va rejimini buzishadi. Xususan, 
emigratsiya yoki ish topish m aqsadlaridadir.
Turist jinsi
Turizm da ayol va erkaklar tengdir. A m m o am aliyotda bunday 
emas. B irq ator m am lakatlar yolg‘iz ayollarni emigratsiya m e’yorlari 
b o ‘yicha yoki ju d a shafqatsiz nazorat qiladi, shu tartib turistlarga 
ham tarqalgan.
Jinsiy belgilar tu ristn i joylashtirishda asosiy o ‘rin tutadi. U m um
q ab u l q ilin g an m e ’y o rla r b o ‘y ich a tu ris tla rn i jin si b o 'y ic h a
joylashtirishadi, e r-x o tin va oilalarning xohishi ham bunda inobatga 
olinadi. Xuddi shu tam oyil xalqaro temiryo‘1 tashishlarda qoMlaniladi. 
Ayol va erkak kupelari tashkil etiladi, bola 12 yoshdan jinsda farqi 
borligi hisobga olinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Agar turistik sayohat k o ‘p jism oniy faoliyat ta la b qilsa, dasturni 
qatnashuvchilarning im koniyatlaridan kelib ch iq ib tuzish kerak.
A lohida hollarda yuqori jism oniy h arak atlarni talab qiluvchi 
turistik sayohatlarni am alga oshirish uchun d o k to rlarn in g ko‘rigi 
kerak bo‘ladi. Bu xususan, tu r yoki transportda yurishlarda qatnashish 
to ‘g ‘ridan to ‘g‘ri taqiqlangan yoki tavsiya etilm ag an hom ilador 
ayollarga taalluqlidir. A lbatta, keksa kishilar u c h u n chegaralovlar 
mavjud, masalan, sug‘urta kom paniyalarining k o ‘p qismi 70 yoshdan 
oshgan qariyalarni sug‘urta qilishm aydi.
Turistik ziyorat obyekti sifatida turistlar ziyorati uchun ochiq 
boMgan erkaklar ibodatxonalari ayol b o ‘lgan tu ristlar uchun yoki 
cheklangan yoki umum an taqiqlangan, shunga o kxshash erkak turistlar 
uchun ayollar cherkoviga ziyorat qilishda cheklovlar mavjud. Kiyimlar 
kiyish talabi, turistlarning o ‘zini tutishi, ovqatlanishi, diniy-m adaniy 
marosimlarni amalga oshirishda diniy cheklovlar nazarda tutiladi. 
M asalan, Eronni ziyorat etishga borgan Yevropa ayollarini xulqi va 
kiyimlariga talablar shunchalar kattaki, turistlar o ‘zlarini turizmni 
am alga oshirmayotgandek his etishadi. T uristlarning xulqi xudoga 
ishonuvchilarining his-tuyg‘ulari va diniy m arosim larini kamsitmasligi 
kerak. Bu asosan, ayollarga nisbatan cheklovlar q attiq hisoblangan 
islom mamlakatlari va m ad aniy obyektlari ziy oratida muhimdir. 
Avstraliya va Arab Amirliklariga yolgMz turistik sayohatga chiqqan 
yosh ayollarga cheklovlar m avjud. Bularning ko‘p qism i noqonuniy 
emigratsiyani vujudga keltiradi.
Yosh
Yosh ham b a’zi belgilarga k o ‘ra turistik say o h at uchun to ‘siq 
boMib xizm at qilishi m u m k in . O d a td a 70 y o s h d a n oshganlar 
m editsina sug‘urtasiga taalluqli boMmaydi yoki b u n d ay sug‘urta juda 
qim m at turadi. M a’lumki, faol harakat usullarini va yuqori jismoniy 
harakatni talab qiluvchi tu rla r qari kishitarga tavsiya etilm aydi yoki 
um um an taqiqlanadi. A m m o , shug‘ullangan m utaxassislar va sport 
u sta la ri, m asalan, a lp in is tla r yu q o ri y o s h la rd a h a m jism oniy 
harakatlarni talab etuvchi sayohat va sayrlarda ishtirok etishadi. 
M asalan, 1998-yili alpinizm veteranlari guruhi navbatdagi a n ’anaviy 
Elbursga chiqishni am alga oshirishdi. Ishtirok etg an larn in g yoshlari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

deyarli 70, h a tto undan ham yuqori edi.
T urizm m aqsadlari va statistikasi uchun quyidagi yosh toifalari 
ajratiladi:
0 - 2 yosh 
- infant
3 - 1 2 yosh 
- b o l a
14—18 yosh — m aktab o ‘quvchisi
18—25 yosh - o ‘smir
1 8 -2 5 /2 6 /2 8 - t a l a b a
2 6 - 4 4 yosh — katta
4 5 - 6 4 yosh — katta
65 yosh va undan katta — nafaqaxo‘r
Ba’zi m am lakatlarda talabalar toifasiga faqat kunduzgi oliy o ‘quv 
yurtlari b o lim la ri qatnashuvchilari kiradi.
Yosh tu riz m n i rejalnsh tirish da, turizm turi va usullarining 
faolligini b ah olashda va g o l i a t qiluvchining iqtisodiy mustaqilligi 
va erkinligini xarakterlovchi iqtisodiy kategoriya sifatida kerakdir. 
Infant va yoshi kichik bolalar oila tarkibida sayohat qilishadi, ular 
qaror qabul qilishda va iqtisodiy tarafdan mustaqil em as. M aktab 
o ‘quvchilari ham oila tarkibida, h am turistik guruh tarkibida sayohat 
qila o la d ilar, biroq cheg eran lan g an iqtisodiy m ustaqillikka ega 
boMadilar. O ta-o n asiz sayohat qilinganda olib borib keluvchi shaxs 
(turistik g u ru h rahbari)ga ishonch bildirishlari kerak. Olib borib 
keluvchi shaxs s in f guruhi rahbarlari yoki o ‘qituvchisi bo'lishi 
mum kin.
0 ‘sm irlar puldoriar sinfi hisoblanm aydi, am m o q aro r qabul 
qilishida m ustaqil va sayohatni am alga oshirishda faoldir. 0 ‘ttiz 
yoshdan katta odam lar oila bilan yoki bolalari bilan sayohatni amalga 
oshirishadi. 0 ‘rta va katta yoshdagi turistlar iqtisodiy erkin va faoldir, 
ko‘pincha bolalarsiz dam olishadi.
Til
M ahalliy tilni bilish turistning shaxsiy ishi hisoblanadi. H ech 
kim u ni b ilish g a, o ‘rganishga m ajburlam aydi. S huning uch u n
turistik xizm atlar tarkibiga zaru r b o ‘lganda gid-taijim on xizm atlari, 
shuningdek, turli yuzaga keluvchi m uam m olarni hal etuvchi turistik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

guruhni yetaklovchi (turlider, guruh boshligi, gid-tarjim on) xizmatini 
kiritish kerak. T u r qoida b o ‘y ich a, ag ar uning tarkibiga boshqa 
tilga o ‘tkazish xizmatlari ko'rsatilm agan bo‘lsa, aniq bir tilda am alga 
oshiriladi. Rossiya va O ‘zbekiston tu ristik guruhlari u ch u n odatda 
xorijiy davlatlarda rus tilida ekskursiyalar olib boriladi. Turistik 
markazlarda izohlovchi axborot yozuvlari, ko‘rsatkich va tablichkalar, 
buklet va yo‘l ko‘rsatuvchi ashyolar, turistlarning m iqdoriga bog‘liq 
ravishda turli tiliarda sotiiadi. H o zird a Rossiya turistlari doim iy 
ziyoratchilarga aylangan va ular u c h u n rus tilidagi axborot ashyolari 
tarqatilgan. 0 ‘zbekiston tu ristlari u c h u n ham asosan rus tilida 
tarqatiladi.
Din
Shuni aytishim iz kerakki, tu ristik aham iyatdagi obyektlarning 
90 % yoki din, yoki madaniyat bilan bogMiqdir. Ular hozirda o ‘zining 
o ‘rniga ega, yoki o ‘z m azm unini y o ‘q o tgan, yoki unutilgan. Bular 
m adaniy-tarixiy boyliklar va u m u m in so n iy m eroslardir. M asalan, 
Parijda xristianlikka taalluqli tu ristik obyektlar 45 % d a n yuqori. 
Q andaydir diniy konfessiyaga ta allu q li b o ‘lishi tu rizm ni am alga 
oshirishda to ‘siq bololmaydi. Turist q o n u n lar bilan tanishgan ham da 
q o n u n va o d atlarn i h urm at q ilish i kerak. Bu h o la t u n i b iro r 
marosimni bajarishga, u yoki bu din yoki madaniyatni ag artu ristning
maqsadi — xohishi bo‘lmasa m ajburlam aydi. Agar diniy qarash lar 
b o ‘yicha boshqa dinni hurm at qilishga ruhiy kuchi yetm asa, unda 
turist o ‘sha joyni yoki m am lakatni ziy o rat qilishni rad etishi kerak.
X alqaro m e’yorlar bo‘yicha tu rist qarshiliksiz diniy m arosim larni 
va ibodatlarni am alga oshirish huquqiga ega, biroq, bu turistlarga 
xalaqit berm asligi va m ehm onxona h a m d a boshqa ja m o a t joylarida 
bo‘Iish qoidalarini va mahalliy o d atlarn i buzmasligi kerak. M asalan, 
yirik xalqaro aeroportlarda kam ida u ch konfessiya vakillariga xizm at 
qila oladigan diniy m arosim larni — ibodatlarni bajarishi u ch u n
m o‘ljallangan m axsusjoylar m avjud.
O datda, cherkovlar, ib o d atx on alar va boshqa obyektlar tu ristlar 
ziyorati u ch u n qulaydir, ularga egalik qiluvchi jam iyat va sektalar 
turistlam i ular bunday ziyoratlarga t o ‘lov am alga oshirganlari uchu n
iqtisodiy tasaw u rlaridan kelib c h iq ib , jo n deb q o ‘yishadi. U lar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ziy o ra tc h ila rg a m avjud q o id a la r o ‘rn atish ad i, xususan kiyim 
borasida, tartib borasida, suratga olish bo‘yicha, o ‘z ekskursiya 
olib boruvchisini ta k lif etish b o ‘yicha.
Islom m am lakatlarida xorijiy turistlarga diniy qonun-qoidalarga 
m uvoflq ju da katta talab la r q o ‘yiladi. Arab A m irliklarida jam oat 
joylarida mast holda b o ‘lish, yalang‘och yoki ochiq c h o ‘milishi, 
kiyim lari bilan c h o ‘m ilishi taqiqlanadi, boshqa cheklovlar ham 
mavjud. Q oidani bu zganlar qam oqqa qam aladi, ja-rima undiriladi 
va hattoki kaltaklanadi.
D in iy c h e k lo v la r o v q a t tu rla rig a h am q o ‘y ilg an . D iniy 
cheklovlarga ko‘ra, m u su lm o nlar va yahudiylar c h o ‘chqa go‘shti va 
u aralashgan m ahsulotlam i iste’mol qilishmaydi. Diniga qattiq amal 
qilgan yahudiylar diniy q o id a va udumlarga rioya qilib tayyorlangan 
maxsus taom lam i talab qilishadi. Nafaqat taom turlari, hatto, ko‘ngil 
ochish turlarini chegaralaydigan to ‘siqlar va davrlar o ‘rnatishadi. 
B ularning ham m asi ah o lin in g alohida guruhlari uchun turistik 
m ahsulotni loyihalashtirishda hisobga olinishi kerak. Aytib o ‘tish 
kerakki, ko‘p m illatlar c h o ‘c h q a go‘shtini iste’mol qilishni istashadi, 
bun i ham inobatga olib q o ‘yish kerak.
Diniy parhez (toza) taom lar alohida bahoga va oldindan kelishilgan 
asosda ta ’minlanadi. H am m a umumiy ovqatlanish tashkilotlari ham 
bunday tur taomlarini ta ’minlay olishmaydi. Agar bu talablami hisobga 
oigan holda butun guruh tashkil etilsa, parhez taom lar tayyorlovchi 
m usulm on va yahudiylar u ch u n maxsus restoranlar ochishga to kg‘ri 
keladi. Bilib olish kerakki, yahudiyning stoliga bir vaqtning o ‘zida 
g o ‘sht va sut m ahsulotlarini yoki ulam ing aralashm asini q o ‘yib 
b o ‘lmaydi. Turistik sayohatni tashkil etishdagi bunday talablar jiddiy 
to ‘siqlar bo‘lib xizmat qilishi yoki turning va ovqatlantirish xizmatining 
q im m at b o ‘lib ketishiga sabab boMishi mumkin.
Xulosa
Turist turizm ning yuragidir, u boMmasa turizm h am boMmaydi. 
Shu bois, turistlarni k o ‘p ro q ja lb qilish ham on dolzarb masala 
h iso b lan ad i. T u ristlarn i izlab topish, u la m in g h is-tu y g ‘ularini 
o ‘rganish, kerakli sh art-sh a ro itlarn i yaratib berish, hordiqlarini 
ko‘ngildagidek tashkil etish — bularning ban bir maqsadga qaratilishi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kerak. Turistning irqi, millati, jinsi, yoshi, tili va dini o ‘rgani!ib 
qaralishi lozim. U ning huquqlari, b u rch la ri va erkinliklari h aq id a 
ham puxta biiimga ega bo‘lish shart.
Tayanch ibo ralar:
— Turist tushunchasi
- Huquqlari
— M ajburiyatlari
- Vazifalari va erkinliklari
N azorat va m ulohaza savollari:
1. T urist tu sh u n c h a sin i t a ’riflab b erin g .
2. N im a u c h u n u vaqtinchaiik sa y y o h d e y ila d i?
3. Vaqt om ili b o ‘yicha turistik s a y o h a tla rn i q a n d a y ajratiladi?
4. T u ristn in g h u q u q lari n im a la rd a n ib o ra t?
5. T u ristn in g m ajburiyatlari qaysilar?
6. T u ristn in g m illati eng z a ru r n a rsa m i?
7. T u ristn in g jin si deganda n im a n i tu s h u n a s iz ?
8. T urist y o sh in in g toifalarga ajratilish i q a n d a y ?
9. T urist m ah alliy m illat tilini bilishi z a ru rm i?
10. T u ristn in g d in ig a nim a u c h u n e ’ti b o r b e rila d i?
Foydalanilgan ad ab iy o tlar:
1. 0 ‘z b e k isto n R e sp u b lik a sin in g 1 9 9 9 -y il 2 0 -a v g u std a g i « T u riz m
t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i.
2. М .Б . Б и р ж а к о в . В ведение в т у р и з м . С .П . - 2008.
3. G . N azaro v a, М . M irzayev va b o s h q a la r. T u riz m h u q u q i. 0 ‘q u v
q o 'lla n m a . - Т ., 2003.
4. T o u r is m a n d P o v e rty A l l e v i a t i o n - R e c o m m e n d a t i o n s f o r
A ctio n .W T O . 2004.
5. Rural T ourism in Europe: Experiences, D e v elo p m en t an d Perpectives. 
W TO . 2004.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7 - B O B . T U R 1 S T IK IN D U S T R IY A (S A N O A T )
7.1. Turistik industriya (sanoat) haqida tushuncha.
7.2. T u ro p erato rlar va turagentlikiar.
7.3. Tashish va joylashtirish industriyasi.
7.4. O vqatlantirishni tashkil etish.
7.1. T u ristik industriya (sanoat) haqida tushuncha
T uristik in d u striy a (sanoat) - tu rizm jaray o n id a tu ristlar 
iste’moli uchun zaru r b o lg a n turizm xizm atlari, ish va tovarlarni 
yetkazib beruvchi o ‘zaro m uvofiqlashtirilgan tizim dir. Jah o n d a 
ommaviy turizm ning rivojlanishi turizm industriyasi va xo‘jaliklaming 
bir-biriga bogMiq tarm o q larini, din va m adaniyatni, ta ’iim tizim ini 
shunday qizg‘in ravishda rivojlanishini keltirib chiqardi.
Ana shu sh art-sh aro itlard an kelib chiqib, aytish m um kinki, 
turizm industriyasi bu m ehm onxonalar va joylashtirishning boshqa 
vositalari, tashish xizm atlari, umumiy ovqatlanish obycktlari, ko‘ngil 
ochish joylari va vositalari, bilim o rttirish, davolash, sog‘lom - 
lashtirish, sportga doir, diniy-m arosim chilik, ishbilarmonlikka va 
boshqa m aqsadlarga molik vositalar, turizm operatorlari va turizm
agentliklari am alga oshiruvchi, shuningdek, turistik-ekskursiya va 
gid-tarjim onlik xizm atlarini taklif qiluvchi tashkilotlar majmuyidir. 
0 ‘zbekiston respublikasining “ Turizm to ‘g‘risida” gi Q onunida 
turistik industriya tushunchasi quyidagi tarzda ta ’riflanadi: Turistik 
industriya - turistik faoliyatning turistlarga xizm at ko‘rsatishni 
ta ’minlovchi turli subyektlari (mehm onxonalar, turistik komplekslar, 
kem pinglar, m otellar, pansionatlar, um um iy ovqatlanish, transport 
korxonalari, m adaniyat, sport muassasalari va boshqalar) majmuyi.
Shuni ta’kidlash o ‘rinliki, ishtirokchilarning taxminan shunday 
tizimdagi munosabatlari o‘rta asrlardayoq Yevropa mamlakatlaridan 
muqaddas joylarni ziyorat qilinishini tashkil etishda turizm jarayoni va 
industriyasini ilk boshlanishi mavjud bo‘lgan edi. Masalan, sayyoh 
ziyoratini amalga oshirishi uchun mansubligi bo‘yicha vositachiga 
murojaat qilgach, Rim papasidan oliy ruxsat olishi, so‘ngra muqaddas 
yerga jo ‘nab ketuvchi ziyoratchilar guruhini tanlab oluvchi, suzuvchi 
kemalam i jihozlovchi va shu guruhlami manzilga yetkazib, ularning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

joylashuvi, ovqatlanishi, yo‘l ko‘rsatuvchi va q o ‘riqchilar bilan 
ta ’minlashi ham da boshqa xizmatlar ko‘rsatish bilan shug‘u!lanuvchi 
ixtisosiashtirilgan kompatiiyaga murojaat qilishi zaru r edi. Ziyoratchi 
sayohatni tashkil etish uchun kompaniyaga z a ru r b o ‘lgan yetarlicha 
miqdordagi pulni o ‘tkazgach, o’zi bilan katta m iqdordagi pulni olib 
yurishdan xolosbo‘lgan. (Izoh: o‘sha vaqtlarda, m a ’lumki, kupyuralar 
boMmagan. Yollardagi qaroqchilaresa o‘ylab topilgan personajlaremas. 
Darvoqe, hozir ham biz bu borada o‘tm ishdoshlarim izdan uzoqîashib 
ketayotganimiz yo‘q.) Bu faoliyatda mohiyatiga k o ‘ra, hozirgi zam on 
tushunchasidagi turistik faoliyatning, uni moliyalashtirish masalalarni 
ham qo‘shib hisoblagan holdagi barcha elem entlari mavjud va ular 
hoziigi zamon sayohatlarini rasmiylashtirish usullaridan kam farq qiladi.
T araqqiyotning hozirgi bosqichida m am lak a tn in g yoki turistik 
m arkazning ijtimoiy tuzilishidan qat’i nazar, tu rizm sohasida turistik 
faoliyatni am alga oshiruvchi bir qancha tu rli xildagi korxonalar, 
ch u n on ch i: turizm ni tashkillashtiruvchi (tu ro p e ra to r va turistik 
agentlik)lar, turistlam i tashuvchi va joylashtirish tizim i korxonalari, 
um um iy ovqatlanish shoxobchalari, a ttra k sio n la r va ko‘ngilochar 
joylar, shuningdek, bular bilan b o g liq b o 'lg a n boshqa turistik va 
unga yaqin xizmatlar (masalan, bank sohasidagi muassasalar, sug‘urta 
xizm ati va boshqalar) mavjuddir. T u riz m n in g m axsus turlarida 
davolash muassasalari, o'qitish tizimi m uassasalari ham da konkret 
turistik m ahsulotning m aqsadlariga m uvofiq keladigan sport va 
b o sh q a m u a ssasala r ish tiro k e tish la ri m u m k in . M u h im i, bu 
tashkilotlarning barchasi bir-birlarini uyg‘un ravishda toMdirishi va 
iste ’m olchi u ch u n zaru r b o ‘lgan h a m d a a s s o rtim e n t b o ‘yicha 
yetarlicha darajadagi barcha xizm atlarni k o ‘rsata bilishda.
T urizm tashkilotchilariga turizm sohasidagi ikki xil korxona 
m ansubdir: turo p erato rlar va turistik ag entlik lar. Bu korxonalar 
turizm xizm atining o ‘zi bilan bevosita sh u g ‘ullanm aydilar, balki 
faqat iste’molchi bilan xizmat ko'rsatuvchining o ‘rtasida vositachilik 
vazifasini bajaradilar, xolos. Bulardan m u stasn o , ularning faoliyati 
h am o ‘z navbatida xizm at ko‘rsatishdir. F ran siy an in g turistik 
qonunchiligida bu korxonalarni ularning m o h iy ati va vazifasining 
xarakteriga muvofiq ravishda turizm tash k iio tc h ilari, — deb to ‘g‘ri 
nomlaydilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7.2. T u ro p erato rlar va turageníliklar
T u ro p erato rlar turistik mahsulotni shakllantirish (tuzish yoki 
loyihalash)ni, uni b o zo río m o n harakatini, shuningdek, realizatsiya 
qilinishini am alg a oshiruvchi yuridik yoki jism oniy shaxsdir. (Izoh: 
bu yerda va b u n d an keyin jism oniy shaxs, — deganda, yuridik shaxs 
m a’lum otiga ega b o lm ag a n tadbirkor sifatida ro‘yxatga olingan 
bo‘lish kerakligi anglashiladi.)
Mazkur qoidaga ko‘ra, turoperatorlarning dastlabki ikki funksiyasi 
n isbatan tu s h u n a rli: y a ’ni, tu ristik m ah su lo tn i sh ak llan tirish , 
deganda: tu r m uddatlari, maqsadni aniqlash bo‘yicha tartiblash- 
tirilgan va bir-b iriga bo g lan g an , narxi va sifati bo‘yicha, k etm a- 
ketligiga ko‘ra kelishilgan xizmat ko‘rsatish va ish bajarish, ularni 
ta k lif e tis h b o ‘y ic h a s h a rtn o m a la r tu z is h , teg ish li rav ish d a 
b ro n la s h tiris h va reze rv lash tirish tu sh u n ila d i. B o zo r to m o n
yo‘naltirish, deganda: shunday ishlar majmuyi tushuniladiki, bunda 
potensial ¡ste’m olchida shu ishlarni sotib olish uchun moyil — rag‘bat 
tug‘dirish b o ‘yicha ishlar bajariladi yoki soddaroq aytganda tu r va 
xizm atlar reklam asi am alga oshiriladi.
Keyingi funksiya batafsil tushuntirib berilishini talab etadi. Ya’ni, 
«Realizatsiya» atam asi ikki xil m a’noga ega: a) sotish; b) bajarish.
Faoliyatning klassik (an ’anaviy) sxemasi bo'yicha tu ro p erato r 
turistik agent — ko‘tarachilarga turistik m ahsulotni faqat ulgurji 
sotishni am alga oshiradi, agent — ko‘tarachilar esa bu m ahsulotni 
hududlar va m in taq alar b o ‘yicha taqsim laydilar va ularni m ahalliy 
turistik agentlik lar orqali sotadilar.
Turlarni iste’m olchining o'ziga - turistga chakanalab sotishni 
turistik agentlik (qisqacha turagentlik) am alga oshiradi. Ba’zan 
tu ro p erato r o ‘z huzurida maxsus strukturaviy boMinma — faqat 
turistlarga ko‘rsatishnigina emas, balki barcha agentlik ishlarini o ‘zaro 
m uvofiqlashtirish bilan ham shug‘ullanuvchi turlarni chakanalab 
sotish bo‘yicha m arkaziy turistik agentligini tuzadi. A m aliyotda 
turizm sohasidagi korxonalar ichida turoperatorlarning soni 5 % 
dan oshm aydi, turagentliklar esa 95 % ni tashkil etadi.
Bundan tashq ari, turop erator turistik m ahsulotni iste’m olchi 
(turist) oldida bajarilishi uchun javob beradi va am alda turistik 
m ahsu lo tni n a z o ra t qilish va operativ kuzatib borishni (h ech
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boM maganda turistik g u ru h lar uchun d o im o ) am alg a oshiradi. 
O datda turoperatorlik funksiyasini amalga oshirish uch u n korxonani 
shundayligicha yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o ‘tkazishgina emas, 
balki bunday faoliyatni am alga oshirish u ch u n m axsus litsenziya 
h am olish zarur. M asalan , 0 ‘zbekiston R esp u b lik asi V azirlar 
M a h k a m a sin in g 2 0 0 3-yil I l-n o y a b rd a g i « T u riz m faoliy atin i 
litsenziyalash to ‘g‘risidagi N izom ni tasdiqlash haqida»gi qarorida 
bu masalaga oydinlik kiritilgan. Rossiyada (izo h : hukum at qarori 
bilan 1995-yildan boshlab xalqaro turistik faoliyatni litsenziyalash- 
tirish tartibi joriy etilgan) litsenziya olish faq at xalqaro turistik 
faoliyatni am alga oshirishda talab etiladi. Ichki tu rizm sohasidagi 
faoliyatda litsenziya va maxsus ro‘yxatdan o ‘tish ta lab qilinmaydi. 
0 ‘zbekistonda esa ichki va xalqaro turizm u c h u n yagona litsenziya 
zarur.
T u ro p era to r turistik m ahsulot iste’m o lch isi o ld id a javobgar 
hisoblanadi. Iste’m olchi ko‘pgina turli xil k o rx o n a la r xizmatini o ‘z 
ichiga oigan xizmat ko‘rsatishlar paketini ay n an u n d a n sotib oladi. 
Bu javobgarlik turo p erato rn in g tegishlicha k afolatlarini (m a’lum 
sum m adagi m ablag‘ depoziti yoki boshqa t a ’m in o t uchun bank 
kafolati, agarlitsenziyalashtirish qonunlari b o ‘yicha m um kin b o lsa , 
professional javobgarliknisug‘urta!ash (Izoh: ag arb a jarish funksiyasi 
am alga oshirilmasa, yoki ataylib, turoperator turistlarga tum i pullab, 
an ch a-m u n ch a pul to ‘plab, shu zahotiyoq g‘oyib b o 'lish i mumkin. 
Buni turizm b o ‘yicha flribgar va tovlam achilar m u n tazam amalga 
oshirib keladilar. Buning ustiga na litsenziyalashtirish instituti, na 
turli xil kafolatlar tu ristlarni bunday h o d isa la rd a n him oya qila 
olm aydi) nazarda tutgandir.
Turistik agentliklar (turagent) bu iste’m o lch i (turist)ga yoki 
m ijozlarga ayrim turistik x izm atlar va tu rla rn i ch a k a n a sotish 
funksiyasini am alga oshiruvchi yuridik shaxsdir. T u ro p era to r yoki 
turagentlik bilan uni moliya sohasiga va hattoki m as’uliyatni m a’lum 
darajada qayta taqsim lashga doir ko‘zda tu tilish i m u m k in bo'lgan 
ju d a x ilm a-xil o ‘z a ro ta ’sir va h iso b -k ito b q ilis h la r b o ‘yicha 
ag en tla sh tirish s h a rtn o m a si b o g ‘lab tu ra d i. S o tu v c h i sifatid a 
agentlashtirish shartnom asi bo'yicha uning funksiyasi agar faqat 
aynan shu vositachilik funksiyasidan iborat b o ‘Isa, turag en t, turistik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m ahsulot u ch u n cheklangan m as’uliyatga ega bo‘ladi. Miso! uchun 
a) ayrim xizm at ko‘rsatish)ami; b) turo p erator tom onidan olingan 
turistik paketlarni; d) paket bilan bogliqligi shartlanmagan, masalan, 
yakka tu ristla r uchun ko‘rsatiladigan turli xizm atlar m ajm uyini 
sotuvchi agentliklar mavjud.
Agentlashtirish sohasida faoliyatning bir nechta turlari farqlanadi:
a) shaxs n o m idan va korxonaning topshirig‘i bo‘yicha turlarni 
sotish. M o h iy a ta n bu turli xildagi tu ro p erato rlarn in g «turistik 
y o lla n m a la r d o ‘koni» dir. Turistik yo‘!lanmada doim o bunday 
sotishni am alga oshirgan turoperator va agentning barcha rekvizitlari 
to ‘liq ko‘rsatiladi (Izoh: agentlik foizi tushunchasi bo r b o ‘lgan 
m a m la k a tla rd a , ag e n tlik fo iz in in g su m m asi d o im o tu ris tik
xizm atlarning cheki yoki vaucherida ko‘rsatilgan b o ‘ladi. Bunday 
m am lakatlarda yoMlanmalar yo‘q , balki vaucher bor b o ‘lib, unda 
kassa apparatidagi m a’lum otni yozib q o ‘yish uchun maxsus hoshiya 
mavjud ekanligini ta ’kidlab o‘tam iz. Bunday holda agentlikning o ‘zi 
b a rc h a o q ib a tla r n i va ja v o b g a rlik n i b o ‘yniga o ig a n h o ld a
turoperatorlik funksiyasini bajaradi);
b) T u rlarn i o ‘z nom idan, lekin turistik m ahsulotni m uayyan 
turoperatorga tegishli ekanligini ko‘rsatgan holda sotish;
d) 
T uristik m ahsulotni o ‘z nom idan (bu m ahsulotni konkret bir 
tu r o p e r a to r g a te g is h li e k a n lig in i e s la tm a s d a n ), b irg a lik d a
yaratiladigan tu ristik m ahsulotni sotish.
0 ‘zaro harak at qilishning qabul qilingan jadvalidan kelib chiqib, 
javobgarlikning aniq belgilangan darajalari, moliyaviy hisob-kitoblar 
va faoliyatning soliqqa tortilish jadvali yuzaga keladi.
Turistik agent turistik m ahsulotni sotish jarayonida ishtirok 
etuvchilarzanjirining muhim halqasi bo‘lib, o‘ziningtabiiy xususiyati 
va iste’m o lch in in g xarakteridan kelib chiqqan holda, potensial 
iste’m olchining o ‘zigacha, iloji boricha uning uyiga yoki xizm at 
joyigacha yetib borgan boMishi kerak. A ynan shuning uchun ham
turistik agentliklar juda ko‘p va um um iy hollarda ularxodim larining 
soni b o ‘y ic h a k o ‘pchilikni tashkil qilm aydilar, lekin ham ish a 
vitrinalik birinchi qavatda va ko‘pchilik o ‘tadigan yerlarda joylashgan 
bo‘ladilar (Izo h: b a ’zi m a’Iumotlarga k o ‘ra, N yu-Yorkda 324 m ing 
turistik ag en tlik lar m avjud), h a r bir agentlik qoshida m uayyan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

joylardagi iste’mol bozorining konkret bo‘g‘iniga xizm at k o ‘rsatuvchi 
ko‘p sonli yollanma ishchilar ishlashadi. Rivojlangan m am lakatlarda 
turlarning eng ko‘p qismi aynan oilaviy agentliklar to m o n id an sotiiadi 
(Izo h: oilaviy m utaxassislir q ato rig a tish d o k to rla ri, v rach lar, 
h uquqshunoslar va turistik a g en tlar kiradi.)
A gentlik telek o m m u n ik atsio n k o m p u ter ta rm o q la ri xizm ati 
turo peratorlari yoki boshqa o p erato rlar bilan, m asalan , agentga 
axborotlar va turistik xizm atlarni bronlashtirish tiz im in in g qudratli 
bazasiga yo‘l ochib beradigan global xalqaro va m illiy tarm o q lari 
bilan bogMiq b o ‘ladi.
Hozirgi paytda turlarni iste’m olchiga internet ta rm o g ‘i orqali 
sotish shakllanm oqda.
7.3. Tashish va joy lash tirish industriyasi
Tashish