Bu metodning yaratuvchilari sifatida Permlik muҳandis Yu.M. Sobolev va L.Maez boshchiligidagi Amerikaning «Jeneral elektrik» firmasining muҳandislaridir.
Bu texnik obektlarning texnik-iқtisodiy metodi bo’lib, ulaming iste’molchilik o’ziga xosligi va bu o’ziga xoslikni ta’minlovchi chiқimlar o’rtasidagi munosabatlarni yaxshilashga xizmat қiladi. Bu metodning moҳiyati shundaki, ijrochi obektga bajarilishi lozim bo’lgan amaliar va iste’molchi talablari nuқtai nazardan yondoshadi. Bu metod bir қator murakkab konstruksiyalaiga ishlov berish, ulaming texnologikligi, samarasiz chiқimlariga қarshi «markazlashgan ҳujum» tashkil etish, moddiy va meҳnat omillaridan samarali foydalanishni oshirishni ҳal қilishda iқtisodiy samarador metod ҳisoblanadi. Mamlakatimizdagi ilmiy tashkilotlar va korxonalarning xo’jalik ҳisobi va o’z-o’zini mablaғ bilan ta’minlashga o’tilishi bu metoddan keng foydalanish lozimligini ko’rsatadi. Shuningdek, funksional-foydali taҳlil asoslari oliy maktabda bo’lғusi mutaxassis- tadқiқotchilarga (konstruktorlar, texnologlar) dars sifatida o’қilishi lozim. Bu esa oliy o’қuv yurtini bitirgandan so’ng borib ishlaydigan ilmiy tashkilot (korxona)da maҳsulotlar konstrukstiyasini, uni tayyorlash texnologiyasini yaxshilashning konkret yo’llarini aniқlashga yangi imkoniyatlardan kelib chiқib ishlab chiқarish va uskunalarni ishlatish ҳamda ortiқ darajadagi sarf-ҳarajatlarni bartaraf қilishga imkon beradi. Masala shundaki, funkstional-foydali taҳlil nuқtai nazardan қaralganda, maҳsulot ishlab chiқarishning barcha sarf-ҳarajatlari foydali va foydasiz ҳamda ortiқcha deb taқsim қilinadi. Keyingilari yaққol ko’rinib tuigan va beҳuda sarflardir. Bu metod bo’yicha o’қitishning samaradorligini oshirish uchun mamlakat oliy o’қuv yurtlarida to’plangan tajribalardan foydalanib, funkstional-foydali taҳlil va konstruksiyalarning texnologikligi bo’yicha maxsus kurslar ishlab chiқish zarurdir.
«ARIZ - TRIZ» metodi.G.S. Alstҳuller va uning maktabi tomonidan ishlab chiқilgan. Bu metodlar sinov va kamchiliklar ҳamda boshқa ulaming modifikasiyalaridan sezilarli farқ қiladi. Ular ko’r-ko’rona қidirishdan ko’ra texnik tizimlarni rivojlantirish қonuniyatlariga bo’ysungan mantiқiy operasiyalar tizimi asosiga қurilgan. Nazariyaning asosiy ғoyasi: texnik tizimlar o’z ҳolicha emas, balki yaratuvchilik vazifalarini ongli va maқsadga muvofiқ echishda foydalanish mumkin bo’lgan muayyan қonunlar asosida yuzaga keladi va rivojlanadi.
Bu vazifalami echish jarayonini texnik ziddiyatlami aniқlash, taҳlil etish va echish deb қarash lozim bo’ladi. Belgilangan vazifalami қo’llash metodikasi esa texnika va texnologiyani yaratishdagi ilmiy-texnik ziddiyatlami ajratib olish, aniқlash va ҳal қilish bo’yicha muntazam ravishda muayyan ҳarakatlarni bajarishdir. Tizim o’z ichiga bunday ziddiyatlarni ҳal қilishga yordam beruvchi o’ziga xos yangilovchi operatorlarning 40 ta usullarini қamrab oladi. Ulardan ayrimlari қuyidagilar:
1.«Taқsim қilish»: a) obektni mustaқil қismlarga bo’lish; b) obektni bo’laklarga bo’lib bajarish; v) taқsimlash darajasini kengaytirish.
2.«Butlash»: ayni yoki yondosh operasiyalar uchun mo’ljallangan obektlami birlashtirish; b) ayni va yondosh operasiyalarni birlashtirish.
3.«Onalik»: a) bir obektni ikkinchi obekt ichiga va o’z navbatida uning ichiga uchinchi obektni joylashtirish; b) bir obektni to’ғridan-to’ғri ikkinchi obekt orasidan o’tkazish.
4.«Chappalik»: a) obektning ҳarakatdagi қismini yoki tashқi muҳitni қo’zғalmas ҳolatga olib kelish, aksincha, muқim ҳolatni ҳarakatdagi ҳolatga keltirish; b) vazifa shartlari talab қilgan ҳarakatlar o’rniga teskari ҳarakatni amalga oshirish; v) obektning «oyoғini osmonga қilib қo’yish» va uni o’nglash.
5.«Zararni foydaga aylantirish»: a) zararli faktorlardan (masalan, muҳitga zarar etkazadigan) ijobiy samara berishda foydalanish; b) zararli faktorlarni boshқa zararli faktorlar bilan қo’shish asosida uni bartaraf etish; v) zararli faktorlarni ortiқ darajada kuchaytirish asosida uni bezarar қilish.
Xotima.
Talabalarning o’қuv faoliyati shaxsiy moҳiyat sifatida қabul қilinadigan o’қuv maқsadlariga ongli ravishda қaratilgan bo’lishi lozim. D.B.Elkonin ta’kidlaydiki, o’қuv faoliyati eng awalo shunday faoliyatki, uning natijasida talabaning (o’қuvchida) o’zida o’zgarish yuz beradi. Bu faoliyat o’z ҳolicha o’zgarishdir. Uning maҳsuli, subektning o’zida yuz bergan o’zgarishlardir. O’қuv faoliyatining asosiy motivlari bu - ichki o’қuv-bilish motivlaridir. O’қuv faoliyatining eng muҳim motivastiyasi esa talabaning bo’lғusi kasbiga bo’lgan қiziқishi va moyilligidir. Talabaning o’қuv jarayonidagi egallagan bilimlaridan, kasbiy malakalari va ko’nikmalaridan ҳissiy қoniқish va undan қuvonch ҳissini ҳosil қilishi lozim. Bunday vazifalarni ҳal қilishda o’қitish jarayonida o yinli texnologiy alar dan foydalanish ulkan aҳamiyat kasb etadi. O’yinli texnologiyalarda o’қitishning faol metodlaridan foydalanish muloқotning demokratik uslubiyutuқlaridanfoydalanishgaxizmatқiladi. Bu talabalarning ijodiy kuchlari va қobiliyatini o’stiradi.
