II. BAP
2.1. Quyosh va Oy tutilishi
Oy Yerning tabiiy yo’ldoshi bo’lib, uning atrofida 27,32 sutkalik davr bilan
aylanadi. Bu davr Oyning siderik davri yoki yulduz davri deb yuritiladi. Oyning
Yer atrofida aylanish yo’nalishi, yulduzlarning ko’rinma aylanishiga qarama-
qarshi bo’lib, u g’arbdan sharqqa (ya’ni Yerning o’z o’qi atrofida aylanish
yo’nalishi bilan bir xil yo’nalishda) harakat qiladi. Oyning o’z orbitasi bo’ylab
harakat tezligi 1,02 km/c ni tashkil qilib, yulduzlarga nisbatan har sutkada
taxminan 13 gradus siljib boradi.
Oy orbitasining tekisligi, Yerning Quyosh atrofida aylanish yo’li (ekliptika)
tekisligi bilan 5
°
9
′
ni tashkil qiladi.
Qizig’i shundaki, Oy o’z o’qi atrofida ham 27,32 sutkalik davr bilan
aylanadi. Oyning o’z o’qi atrofida va Yer atrofida aylanish davrlari o’zaro teng
bo’lganidan Oy, Yerdan qaraganda, har doim bir tomoni bilan ko’rinadi.
Oy, Yer atrofida aylanayotganda, Quyosh nurlarini qaytarishi natijasida
bizga ko’rinadi. Bu ko’rinish ayni o’sha paytda Oyning Quyoshga nisbatan qanday
joylashishiga ko’ra turlicha bo’ladi. Oy fazalarining almashinishi, uning Yer va
Quyoshga nisbatan vaziyatiga bog’liqligi 5-rasmda keltirilgan. Chizmada Quyosh
nurlari chap tomondan parallel dasta ko’rinishida tushayotganda, Oy boshida bu
hol astronomik yangioy deb yuritiladi, to’linoy paytida hamda birinchi va oxirgi
chorak fazalarida, Oyning Yer atrofidagi vaziyatlari, raqamlar bilan ko’rsatilgan.
Chizma tepasida esa, Oyning raqamlar bilan ko’rsatilgan holatlarida, Yerdan
qaraganda, uning qanday ko’rinishlarda bo’lishi aks ettirilgan.
Binobarin Quyosh tutilishi uchun, yangioy paytida, Quyosh markazi Oy
tugunlarining ixtiyoriy biridan 16
0
,5 kichik yoy masofada bo’lishi shart ekan.
Quyosh markazi tugundan chap tomonda ham tugundan 16
0
,5 kichik yoy masofada
bo’lganda ham (yangioy paytida albatta) Quyosh tutilishi mumkinligini inobatga
olsak, Quyosh tugunlar atrofida joylashgan 33
0
(16,5x2) uzunlikdagi yoyni
o’tayotgandagina uning tutilishi mumkin ekanligi bo’ylab har kuni o’rtacha 59’
siljishini hisobga olsak, u 33
0
li «xavfli zona»ni 34 kunda o’tishi ma’lum bo’ladi.
16
Oyning sinodik davri 29,5 kunligini va 34 kundan kichikligini e’tibrga olsak, bu
davrda (34 kun ichida) kamida bir marta, bo’lmasa ikki marta yangioy bo’lishini,
binobarin kamida bir marta, bo’lmasa ikki marta Quyosh tutilishini ko’rish
mumkinligi aniq bo’ladi. Oy tugunlari ikkitaligini e’tiborga olsak, bir yilda kamida
ikki marta, ko’pi bilan besh marta ko’rish mumkin.
Bir yilda beshta Quyosh tutilishi bo’lishi uchun birinchi to’tilish 1
yanvardan ko’p o’tmasdan ro’y berishi, ikkinchisi esa keyingi Yangi oyda ro’y
berib uchinchi va to’rtinchilari yarim yil o’tishidan biroz oldin, beshinchisi esa,
birinchisidan 354 kun o’tgach (bu davrda 12 sinoidik yoy o’tadi) dekabrning
oxirlarida ro’y beradi.
Quyoshning tutilishida uch samoviy jism: Oy, Er va Quyosh ishtirok etadi.
Ma`lumki, Oy Er atrofida aylanadi, Er esa wz navbatida twxtovsiz Quyosh
atrofidagi orbita bwylab harakat qiladi. Shunday qilib, vaqtivaqti bilan Oy Er va
uni yoritadigan Kuyosh wrtasiga tushib qoladi. Shu holatda Quyosh tutilishi
degan hodisa rwy beradi.
Euyosh faqat yangi oy chiqqan kezlar tutiladi, chunki ayni shu vaqtda Oy
Erning Quyoshga qaragan tomonida joylashgan bwladi. Agar Oyning orbitasi
ham Erning orbitasi jrylashgan tekislikda bwlganida edi, Quyosh har yangi oy
chiqqan kez tutilar edi. Biroq Oy Er atrofidagi 29,5 kunlik harakati vaqtida,
17
odatda, Er bilan Quyosh wrtasidagi twg`ri chiziqni chetlab wtadi.
Munajjimlar Quyosh tutilishi boshlanishini va u qancha davom etishini oldindan
sekund- sekundigacha aniq aytib bera oladilar. Shuningdek, ular oldindan bu
tutilish twla, qisman yoki halqasimon bwlishini ham ayta olishadi.
Agar Oy Quyoshni butunlay twsib quysa, bu twla tutilish deyiladi. Ammo Er
bilan Oy wrtasidagi masofa doimo bir xil bwlmaydi va u kwpincha juda uzots
bwladi. Bu esa Quyosh tutilishiga hamisha ham imkon beravermaydi. Shunda
Oyning qora gardishi butun Quyoshni twsib qwyadi, biroq uning aylanasi
bwylab ingichka halqa kwrinib turadi. Bu Quyoshning haltsasimon tutilishini
bildiradi. Oyning Quyosh yuzasini qisman twsib qwyishi qisman tutilish
deyiladi.
Quyosh har yili kamida ikki marta tutiladi. Ularning soni beshtagacha ham
etishi mumkin. Er sharining ma`lum bir qismida Quyoshning twla tutilishini har
250—300 yilda bir marta kuzatish mumkin. Shuning uchun munaj-jimlar butun
Er yuzi bwylab Quyoshning twla tutilishi ortidan «quvib» yurishadi.
Quyoshning oy gardishi bilan tusilishi natijasida sodir bwladigai hodisa.
Oy wz harakati davomida Er bilann Quyosh orasidan wtayotib, ma`lum
paytlarda Quyosh yuzasiin twsib qwyadi va Oy soyasi Erniig ma`lum hududiga
tushadi. Wsha joyda Quyoshning twla tutilishi kuzatiladi va atrof
qorong`ilashadi. Qolgan joylarda tutilish qisman kuzatiladi. Bir yilda 2 tadan 5
tagacha Quyosh tutilishi bwlishi mumkin. Erning Quyosh atrofidagi va Oyning
Er atrofidagi harakatlari chwzinchoq orbitalar bwylab bwlgani sababli ular
orasidagi masofa doimo wzgarib turadi. Natijada Quyosh va Oyning kwrinma
dioametri doim uzgarib turadi. Quyosh tutulishi paytida Oyning kurinma
diametri Quyoshnikidan etarlicha katta bwlsa, twla tutilish sodir bwladi va
unipg maksimal fazasi uzoqroq (7.5 min.dan oshmaydi) bwladi. Oy gardishi
Kuyosh gardishidan kichik bwlsa. U Kuyosh yuzasini butunlay twsa olmaydi va
bu paytda u osmonda ingichka yorug` halqa (xalqasimon tutilish) tarzida
kuzatiladi. Oy wz orbitasi bwylab sekundiga 1 km tezlik bilan harakatlangani
uchun oy soyasi ham taxminan shunday tezlik bilan harakatlanadi, Lekin soya
18
wz wqi agrofida aylanib turgap Erga tushadi. Er aylanishining ywpalishi ham
ma`lum bwlgan. Bu saros deb atalib. U 18 yil 11 kun 8 soatga teng. Er yuzining
ma`lum joyida twla Quyosh tutilishi kamdan-kam takrorlanmaydigan hodisa
wrta hisobda 300 yilda bir marta kuzatilishi mumkin.
Shu yilning 20 martida Ajiniyoziy nomidagi Nukus Davlat pedagogika
instituti talabalari Meade LX-90 teleskopiga wrnatilgan maxsus ekran orqali
Quyoshning qisman tutilishini kuzatdilar. Barcha xohlovchilar kuzatuvda ishtirok
etib, Quyosh tutilishining rivojlanishini tomosha qilishdi. Teleskop NDPĐ
qoshidagi yangi ilmiy-wquv observatoriyasiga wrnatish uchun mwljallangan.
Hozirgi vaqtda teleskopni pavil`onga joylashtirish ishlari tugallanmoqda. Bu
observatoriya qurilishining boshlanishi Respublika oliy wquv yurtlari ilmiy-wquv
observatoriyalari tarmog`ini barpo etishning yakunlovchi bosqichi hisoblanadi.
19
Nablyudenie zatmeniya v Nukuse, Nukusskiy pedagogicheskiy institut im.
Ajiniyaza (NGPĐ)
Astronomiya institutida ilmiy loyihalar bilan bir qatorda umumta`limiy loyihalar
ham bajariladi. Umumta`lim loyihalarning asosiy vazifasi astronomiyani
ommalashtirish shuningdek, astronomiya bwlimiga ega wquv yurtlariga amaliy
yordam kwrsatish hisoblanadi. Astronomiya institut.
Respublika oliy woquv yurtlari bilan hamkorlikda Andijon Davlat universiteti,
Samarqand Davlat universiteti, Wozbekiston Milliy universiteti, Nizomiy
nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika universiteti va Qarshi Davlat universitetlari
uchun ilmiy-wquv observatoriyalarni qurib, oliy wquv yurtlari qoshida barpo
etilgan kuzatuv bazalari fizika-matematika bwlimi talabalariga astronomiya va
optikadan laboratoriya mashg`ulotlarini bajarish, maktab, liney va kollej
wquvchilari uchun ilmiy ommabop ma`ruzalar wqish, teleskopdagi kuzatishlardan
foydalanib yangi laboratoriya ishlarini yaratish imkonini beradi. Fizika-matematika
ywnalishi talabalari bevosita astronomik texnika va teleskoplar bilan tanishishlari,
shuningdek kuzatishlar wtkazishlari va olingan natijalardan foydalanib wzlarining
bitiruv malakaviy ishlarini yozishlari mumkin. Shuni alohida ta`kidlash kerakki,
instrumentlarning imkoniyatidan twla foydalanish, nafaqat amaliy wquv
mashg`ulotlarini bajarishi, balki ilmiy tadqiqot ishlarini bajarish imkonini ham
beradi.
20
Do'stlaringiz bilan baham: |