|
9
1.2. Astronomiya kursini o’qitishning asosiy xususiyatlari.
Astronomiya o'qitish jarayonini tashkil etish bilan birga Astronomiya
o'qitishning o'ziga xos ruhiy xususiyatlarini ham hisobga olish zarur. Ular
hammadan avval predmetning mazmunibilan belgilanadi. O'rganilayotgan
obyektlarning mohiyatiga kirib borish o'quvchilardan abstraktlash, ideal
modellarni qurish, bir ko'rinishdagi abstraksiyalashdan boshqasiga o'tish va
boshqa shu singari hayoliy amallarni (operatsiyalarni) bajarishni talab etadi.
Bularning hammasi fizik ilmiy fikrlashni ifodalaydi, hamma hayoliy operatsiyalar
o'qish jarayonida shakllanadi va yoshning ortishi bilan rivojlanib boradi.
Astronomiya o'qitish jarayonining ikkinchi o'ziga xos ruhiy xususiyati
quyidagilardan iborat: Astronomiya o'qitishda ko'proq modellardan va turli
ko'rinishdagi belgilardan foydalaniladi va o'quvchilardan belgili tasvirlardan real
obyektlarga va aksincha, teskari-real obyektlarni idrok qilishdan ideal tuzishga va
ularning belgili tasvirlariga o'tishni amalga oshirish talab etiladi.
Astronomiya o'qitish jarayonining o'ziga xos uchinchi xususiyati tajribalar
ko'rsatishdan foydalanish, o'quvchilarning kuzatishlarini tashkil qilish, ularning
amaliy ishlarni mustaqil bajarish bilan bog'liq yuqori hissiyotliligidir.
Astronomiya kursi uni o’qitishning quyidagi xususiyatlarini
belgilaydi:
1.
Astronomiyani astronomik xodisalarni kuzatishlardan ajralgan fan
sifatida tasavvur qilish mumkin emas. Shunga ko’ra o’kituvchi raxbarligida olib
boriladigan kuzatishlar maktab astronomiya kursining ajralmas qismi xisoblanadi,
o’qitishda ko’rsatmalilik esa aloxida axamiyatga ega.
2.
Butun kurs davomida, kirish qismidan to yakunlovchi bo’limlarga
kadar o’quvchilarga ko’rinma va xaqiqiy xodisalarning farqini tushuntirib borish
zarur.
3.
Astronomiya kursida o’quv materiallarini osmon ob`ektlarining anik
gruppalari (Quyosh sistemasining jismlari, Quyosh, yulduzlar va xokazo ob`ektlar)
bo’yicha sinflarga ajratish ayrim xususiyatlari kelgusi bo’limlarda ochiladigan
xodisa va tushunchalarni o’rganish zarurligiga olib keladi.
10
4.
Astronomiya moddiy dunyo ob`ektlarini ularning rivojlanishini
xisobga olgan xolda o’rganadi, shuning uchun xam kursning yakuniy maqsadi
o’quvchilarda xozirgi zamon astrofizik ma`lumotlariga mos keladigan-
rivojlanayotgan Koinot haqidagi tushunchalarni shakllan tirishdan iboratdir.
5.
Astronomiya kursi o’quvchilarga Koinot haqidagi eng zamonaviy
tushunchalarni ma`lum kilib, ularni keyinchalik mustakkil bilim olishlarida
yordam beradigan asosiy g`oyalar bilan tanishtiradi va bu bilan ilmiy
axborotlarning ulkan okimida ularga yo’l ko’rsatadi. Asosiy g`oyalarga
o’quvchilar e`tiborini jalb qilish yana shuning uchun xam zarurki, mazkur
g`oyalar, ilmiy informatsiyalar kabi tez o’zgarmaydi.
Shuningdek, Quyoshni o’rganib bo’lgach, yulduzlarni o’rganishga o’tish
maksadga muvofikdir. Chunki Quyosh bizga eng yaqin yulduz. Shuning uchun
xam u boshqa yulduzlarga nisbatan eng yaxshi o’rganilgan. Quyoshning ko’p
xususiyatlari yulduzlar uchun tipik xisoblanadi. Muximi shundaki, Quyosh va
yulduzlarning fizik tabiati xaqida gapirayotib, biz qaynoq plizma, magnit
maydonlari, moddaning turli-tuman zichliklari va xossalari xamda spektral
analizning turlicha va keng qo’llanishlari bilan bog`lik bo’lgan yangi tushunchalar
bilan tanishamiz. Agar Quyosh mavzusi yulduzlar mavzusidan aloxida o’kilsa,
ular haqidagi tushunchalarning aynanligi qo’ldan chikarilib, bu tushunchalarga
endi ko’nikkan o’quvchilarning dikkati qattiq jismlar bilan bog`lik boshqa
tushunchalar bilan chalg`ib ketadi. Birok, Er va kometalarga bag`ishlangan
xikoyatlarda eslatiladigan Quyoshdan kelayotgan elektr zaryadli zarrachalar
(Quyosh shamoli) o’quvchilar tomonidan oson o’zlashtirilib, Quyosh fizikasi
masalalarini Er va kometalardan so’ng darxol o’rganishni talab etmaydi.
Quyosh va Er xodisalarining (atmosfera va magnitosferada kuzatiladigan)
o’zaro bog`likligini xar ikkala jism bilan yaxshi tanishmay turib, tug`ri tushunish
mumkin emas. Shu bilan birga bir-biridan keskin farq qiluvchi bu jismlarning
fizik tabiatlarini bir vaqtda o’rganish xam mushkul.
Darslikda iloji boricha, o’quvchi esda koldirishi mumkin va lozim bo’lgan
ma`lumotlar keltirilgan. Ularni takrorlashni osonlashtirish uchun darslikning
11
oxirida muxim kattaliklarning kiymatlari jadval ko’rinishida berilgan, Shuningdek,
kitobda o’kituvchiga yordam tarikasida darslikka ilova kilingan barcha
masalalarning echimi keltirilgan. Bundan tashkari, ko’pgina maktab astronomik
masalalarning echimi bir necha masalalar to’plamida berilgan. Qator masalalarni
echishda va yulduzlar osmonini kuzatishlarda «Maktab astronomik kalendari»dan
foydalanish katta yordam beradi.
Astronomiyaning kosmonavtika, radioastronomiya va boshqa bo’limlari
jadal rivojlanayotganligi tufayli xech bir darslik yangiliklarni kuvib etib
ulgurmaydi. Fan erishayotgan yangiliklarni o’quvchilarning o’zlari kuzatib
borishlari lozim, bunda ularga «Xalk ta`limi», «Fizika v shkole», «Zemlya i
Vselennaya», shuningdek «Astronomicheskiy kalendar`» kabi metodik, ilmiy
ommabop jurnallar yordam beradi.
O’qituvchilarning vazifasi kursning asosiy xususiyatlarini xisobga olgani
xolda o’quvchilar tomonidan o’tkaziladigan mustaqil kuzatishlardan keng
foydalanib, o’rganiladigan xodisalarning sabablari va o’zaro bog`lanishlarini
ketma-ket tushuntirmog`i va turli yo’llar bo’yicha o’quvchilar oladigan
ma`lumotlarni doimo tartibga va tushirib bormog`i lozim.
Masalan: Butun Olam tortishish qonuni
Đsaak N`yuton jismlarning kosmik fazodagi harakatini butun olam tortishish
qonuni yordamida tushuntira oldi. N`yuton uz nazariyasiga Oy va planetalar
harakatining kwp yillik tadqiqotlari natijasida keldi.
N`yuton tomonidan 1687 yilda kashf etilgan - Butun Olam tortishishi qonuni
bizga fizika kursidan ma`lum:
F
G
m m
r
=
1
2
2
bu erda m
1
- va m
2
- ixtiyoriy ikki jismning massasini, r- ular orasidagi masofani
ifodalaydi, G - gravitatsion doimiylik (
Do'stlaringiz bilan baham: | 
