H.
Х
.
Т
ursunov.
Т
uproqshunoslik
92
munosabatiga
binoan,
eritmada
vodorod
va
gidrooksil
ionlar
konsentratsiyasiga qarab, tuproq reaksiyasi neytral (rN 7), kislotali (rN<7)
yoki ishqoriy (rN>7) reaksiyaga ega bo‘lishi mumkin.
Tuproq reaksiyasi, mineral massaning kimyoviy, mineral tarkibi, erigan
tuzlar miqdori, organik moddalar tabiati, namlik, tuproq havosi hamda
mikroorganizmlar miqdori va hayoti bilan chambarchas bog‘liqdir.
Suvda eriydigan tuzlar kislotali, neytral, ishqoriy tabiatli bo‘lishi
mumkin. Tuproqda eng ko‘p tarqalgan
mineral kislotalardan biri N
2
SO
3
, u
termodinamik va biologik faoliyatiga binoan tuproq muhitining rN 3,3-4,5-
5,7 da ushlab tura oladi. Tuproq va uni hosil qiluvchi ona jins tarkibidagi
oltingugurt birikmalari, (sulfidlar) oksidlanishi natijasida sulfat kislotasi hosil
qilib, tuproq rN ni 7-8 dan to 2-3 gacha tushirib yuborishi mumkin.
Tuproq eritmasining kislotalik (rN 3-3,5) reaksiyasini organik gumus
tarkibidagi gumin va fulvokislotalar pasaytirib yuboradi. Tuproqdagi
zambrug‘lar, mikroorganizmlar,
jonivorlar, o‘simlik ildizlaridan chiqqan
moddalar organik kislotalar (sirka, shavel va limon) rN miqdorini oshirib
yuboradi.
O‘simliklar rivojlanish davomida, tuproq tarkibidagi anion va
kationlarni iste’mol qilib, eritmaga N
+
, ON
¯
, NSO
3
¯
, SO
2
¯
chiqarib, uning rN
ni kislotali yoki ishqoriy
muhit tomon
o‘zgartirishi mumkin. Kislotalik yoki
ishqoriylik birikmalarning vodorod (protonini) chiqarish xususiyati bilan
belgilanadi. Masalan, kislotalar suvga protonlar bersa, ishqoriy birikmalarni
esa suvdan protonlarni qabul qiladi.
CH
3
COOH + H
2
O CH
3
COO + H
3
O
+
Tuproq kislotaligi aktual va potensial kislotalarga ajratiladi.
Aktual
kislotali eritmadagi vodorod ionlar (protonlar) tabiati va miqdori
bilan belgilangan, ya’ni disstillangan suv bilan tuproq o‘rtasidagi
nisbatida
aniqlanadi (1:2,5). Tabiiy yoki laboratoriya sharoitida, suv eritma yoxud
tuproq loyida aktual kislotalik elektrodlar yoki kolorimetrlar yordamida
aniqlanadi.
Potensial
kislotalik deganimizda, biz
tuproqning tuzli eritmalari
kuchsiz kislotalik rolini bajarishini nazarda tutamiz. Tuproqdagi bu xususiyat
mineral fazaning o‘g‘itlarga nisbatan bo‘ladigan munosabatlarida nomoyon
bo‘ladi Suvli so‘rimda kislotalik reaksiyasi tuproq eritmasida vodorod ionlari
(H
3
O
+
gidrooksoniy) ning paydo bo‘lishi bilan belgilanadi. Kuchli kislotali
reaksiyaga ega suvda, metallarning ikki yoki uch zaryadli ionlari vujudga
keladi.
Rka ‘kv
5,0 Al(H
2
O)
6
3+
+ H
2
O Al(H
2
O)
5
OH
2+
+ H
3
O
+
9,0
3,8 Cr(H
2
O)
6
+
+ H
2
O Cr(H
2
O)
5
OH
2+
+ H
3
O
+
10,2
H.
Х
.
Т
ursunov.
Т
uproqshunoslik
93
2,2 Fe(H
2
O)
6
3+
+ H
2
O Fe(H
2
O)
5
OH
2+
+ H
3
O
+
11,8
Rka – kislotali muhit, ‘kv- ishqoriy muhit.
Tuproqda
sharoitiga qarab, potensial kislotali almashinuvchi va
gidrolitik kislotalikka ajratiladi. Almashinuvchi kislotali tuproqning neytral
tuzlar eritmasi bilan munosabatida vujudga keladi. Tuproq majmuasidagi
vodorod va alyuminiy ionlari neytral tuzlarning eritmasida kationlar o‘rin
almashadi.
Tuproqning kislotali muhit,
uning fizik xususiyati, mikroorganizmlar
va o‘simliklarning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Kislotalik sharoit N
+
va
Al
3+
ionlarining ko‘payib ketishidan avjlanadi. Shuning uchun bu toifadagi
tuproqlarga, masalan, podzollarga tuproqning ishqoriylik muhitini oshirish
uchun ohaktosh solinadi.
Tuproqdagi
ishqoriy muhit karbonat, gidrokarbonat, silikatlar,
alyuminiy va gumat natriy kabi ishqoriy kul elementlarning miqdori oshib
ketishiga bog‘liqdir.
Quyidagi anionlar ishqoriy muhitni oshirib yuboradi:
Rka Rkv
1,4 S
2
¯
+ H
2
O OH
¯
12,6
2,0 ‘O
4
3
+ H
2
O H’O
4
2
4,1 H
3
SiO
4
+ H
2
O H
4
SiO
4
+ OH
¯
9,9
4,8 H
2
BO
3
¯
+ H
2
O H
3
BO
3
+ OH
¯
9,2
Ulardan tashqari tuproqda ishqoriy muhitni natriy va kaliy karbonat,
natriy va kaliy gidrokarbonat hamda Ca va MgCO
3
keltirib chiqaradi.
Tuproqdagi ishqoriylik ham aktual va
potensial ishqoriyliklarga
ajratiladi. Birinchisi gidrolitik-ishqoriy tuzlar dissotsiatsiyalanganda gidroksil
ionlar hosil bo‘ladi. Potensial ishqoriylik - tuproq majmuasida, natriy
ionlarning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq:
[TSK
2
¯
] 2Na
+
+ CaSO
4
= [TSK
2
¯
] Ca
2+
+ Na
2
SO
4
Na
2
CO
3
+ CaSO
4
= CaCO
3
+ Na
2
SO
4
Na
2
CO
3
+ H
2
SO
4
= Na
2
SO
4
+ H
2
O + CO
2
Tuproqning buferlik qobiliyati, asosan, kislotali va ishqoriy muhitni
muvozanatga keltirishi bilan bog‘liq:
[TSK
2
¯
] Ca
2+
+ HCl = [TSK
2
¯
] 2H
+
+ CaCl
2
yoki
[TSK
2
¯
] 2H
+
+Ca(OH)
2
= [TSK
2
¯
] Ca
2+
+ H
2
O
Buferlik
xususiyati
tuproq
kolloidlarning
tabiati,
zaryadi,
almashinuvchi kationlarning fizik-mexanik xossalariga bog‘liq.
